نو شته رضااستادى
آیه الله العظمى حاج آقا حسین طباطبائى بروجردى ,از جمله فقها و مراجع تقلیدى بود كه در طول عمر با قلم و تالیف سرو كار داشت . هنوز سن ایشان به سى سال نرسیده بود كه نوشتن حاشیه كفایة الاصول استادش , آخوند ملامحمدكاظم خراسانى را, آغاز كرد, گویا در زمان حیات استاد,این تالیف ارزنده را به پایان رساند, واین رشته تالیف و حك واصلاح آن , تا آخر عمر پربركت ایشان ادامه داشت .
خود ایشان مى فرمود :
[زیاد چیز نوشته ام بعضى تمام و قسمتى ناتمام , و بعضى هم براثر نقل وانتقال از بروجرد به قم مفقود شده است].
همین علاقه به نوشتن و تالیف و كارهاى علمى , باعث مى شد كه فضلا و شاگردان خود را به نوشتن و تالیف تشویق نمایند. گاهى مى فرمود:
[بسیار خوشوقتم كه فضلاى حوزه زحمت مى كشند و در علوم دین بحث و بررسى مى كنند و آثار خوبى از خود, به یادگار مى گذارند].
اما همانطور كه آثار خودایشان از قلمى گویا و رسا و محتوایى متقنن و محكم برخوردار بود, مكرر به فضلا و طلاب مى فرمود :[چیزى بنویسید كه همه طبقات استفاده كنند واهل فن نیز خورده نگیرند].
براى نوشتن مقاله اى پیرامون تالیفات مرحوم آیه الله بروجردى و یا هر شخصیت علمى دیگر, بهترین و مطمئن ترین راه این است كه :اصل تالیفات از نزدیك بررسى و ویژگیهاى آنها یادداشت و براساس آن یادداشتها, به معرفى و كتابشناسى پرداخته شود.
اما متاسفانه این كار براى این ناچیز میسور نبود و به عللى در صدد هم برنیامدم كه تالیفات آن مرحوم رااز نزدیك ببینم .این جا مناسب مى دانم یادآورى شود كه از هنگام رحلت آیه الله بروجردى , كتابخانه ایشان در شرائطى قرار گرفت كه محققان نتوانستندازاین كتابخانه و تحقیقات آن مرحوم استفاده نمایند, و حتى نسخه هایى از تالیفات و آثار علمى آن بزرگوار, دراختیار كتابخانه هاى عمومى حوزه هم قرار نگرفت و حال آن كه این از حقوق مسلم حوزه هاى علمى شیعه بود كه مى بایست بازماندگان محترم آن مرحوم رعایت مى كردند. بسیار جاى تاسف است كه پس از سى سال از رحلت این فقیه نامدار, هنوزاطلاع دقیقى از كم و كیف بخشى از تالیفات و آثار علمى ایشان , در دسترس نباشد.
كتابهایى كه بخشى از تالیفات آیه الله بروجردى در آنها یاد شده به قرار زیراست :
1- الذریعة الى تصانیف الشیعه , علامه حاج شیخ آقابزرگ تهرانى .
2- اعلام الشیعه (قرن چهاردهم ) علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى , چاپ نجف .
3- مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , علامه حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى , چاپ نجف .
4- فهرست كتب چاپى فارسى , تالیف مرحوم خان بابامشار, چاپ تهران , در سه جلد.
5- فهرست كتب چاپ عربى تالیف مرحوم خان بابامشار, چاپ تهران , در یك جلد.
6- فهرست مولفین كتب چاپى تالیف مرحوم خان بابامشار, چاپ تهران , در شش جلد.
7- آثارالحجه , تالیف حاج شیخ محمد رازى , چاپ قم , در دو جلد.
8- گنجینه دانشمندان , تالیف حاج شیخ محمد رازى , چاپ تهران در هشت جلد.
9- زندگانى آیه الله بروجردى , تالیف حضرت آقاى دوانى كه در چهلمین روز درگذشت آیه الله بروجردى منتشر شد. این اثر ، بعد ها، بصورت كامل تری چاپ شد.
10- خاطرات آیه الله بروجردى , تالیف حضرت آقاى علوى (داماد آیه الله بروجردى ) كه درسالگرد رحلت آیه الله بروجردى منتشر شد.
11- زندگى حضرت آیه الله بروجردى , نوشته حضرت آقاى سیداسماعیل علوى طباطبایى كه در پایان فهرست نسخه هاى خطى مسجداعظم قم چاپ شده است .
12- زندگانی آیه الله بروجردى به ضمیمه تاریخچه شهر سامرا و زندگانى عسكریین , تالیف حضرت آقاى مهدوى , چاپ اصفهان .
13- ماهنامه مكتب اسلام , شماره مخصوص رحلت آیه الله بروجردى . (شماره سوم . سال سوم) .
14- سالنامه مكتب تشیع مقاله اى كه به مناسبت رحلت آیه الله بروجردى در همان تاریخ نوشته شده است .
15- سالنامه نور دانش سال 1366 قمرى .
16- علماى معاصرین , مرحوم خیابانى چاپ سنگى , در یك جلد.
17- زندگانى آیه الله چهارسوقى , نوشته حضرت آقاى حاج سیدمحمدعلى روضاتى , چاپ اصفهان .
18- اختران تابناك , نوشته مرحوم حاج شیخ ذبیح الله محلاتى , چاپ تهران , در یك جلد.
19- اعیان الشیعه , مقاله اى كه پس از رحلت آیه الله بروجردى به قلم یكى از دانشمندان نوشته شده است . و دراعیان چاپ جدید درج گردیده است .
20- فقهاى نامدار شیعه كه یكى دو سال قبل در قم منتشر شده است .
ضمن سپاس از مولفان این بیست كتاب و مقاله ارزنده , باید عرض شود كه هیچ یك از آنها شامل همه تالیفات آیة الله بروجردى نیست و نیز تالیفات یاد شده دراین كتابها و مقالات , به طور كامل معرفى نشده است .و در عین حال , در تنظیم این مقاله از همین كتابها و مقالات استفاده شده است .
كتابهاى یاد شده و یا بخش مربوط به زندگانى و شرح آیة الله بروجردى در آنها, همه پس از هجرت ایشان به قم نوشته شده است و تا آن جا كه بنده اطلاع دارم , هیچگونه شرح حالى ازاین بزرگوار قبل ازاین تاریخ نوشته نشده است و نیز خود معظم له هم در شرح حال و معرفى آثار خود, چیزى به قلم نیاورده اند. علت این امر هم , حتما بى اعتنایى ایشان به این قبیل معرفیها بوده و هیچگاه درصدد معرفى شخصیت علمى خود برنیامده و همانطور كه مشهوراست مى فرموده :
هیچ قدمى براى رسیدن به مقام مرجعیت برنداشته ام .
اما پس از آمدن به حوزه علمیه قم به طور طبیعى معرفیها و شناساندن مقامات علمى و عملى آن بزرگوار مطرح شده است .
تالیفات مهم آیة الله بروجردى , در چهار رشته است :
الف . رجال
ب . حدیث
ج . فقه
د.اصول فقه
و در فلسفه , منطق , عقائد و شعر هم , آثارى ازایشان در دست است و یا به ایشان نسبت داده شده است .
تعداد تالیفات و آثار علمى آیة الله بروجردى ( غیراز رساله هاى عملیه و تقریرات) طبق بررسى ما, به چهل كتاب و رساله ( همه به زبان عربى ) مى رسد كه یكى از آنها كتاب بسیارارجمند[ جامع احادیث الشیعه] و ده تاى از آنها هم , كتابهاى[ تجریدالاسانید]است . براى معرفى این یازده اثر لازم است دو مقدمه نسبتا طولانى ذكر شود. ,
مقدمه نخستین , پیرامون كتابهاى تجریدالاسانید:
آیة الله بروجردى , در طول سالها مراجعه به كتابهاى حدیث و رجال , به این نتیجه مى رسد كه در مورد سندهاى روایات ,انجام چند كار سودمند, بلكه ضرورى است :
1. تعیین تعداد روایاتى كه از هر راوى , روایت شده است . مثلا باید معلوم شود در میان سى و چند نفرى كه ثقة الاسلام كلینى , روایات كتاب كافى شریف رااز آنان نقل مى كند كدام یك تعداد روایاتشان اندك , و كدام یك زیاد و یا بسیار زیاداست تاازاین راه احیانا درجه اهمیت مقام علمى راوى به دست آید. روشن است كه این مطلب نیز مى تواند در احراز وثوق به روایات هر راوى تا حد قابل توجهى موثر باشد.
2. تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوى .این كار دو فائده دارد:
یكى این كه : پس از معلوم شدن راوى و مروى عنه هر راوى , به آسانى مى توان پى برد كه در سلسله سند روایت واسطه اى حذف شده و حدیث مرسل است و یا حذف نشده و مسنداست .
فائده دیگراین كه : تعیین مشایخ و تلامیذ هر راوى مى تواند براى شناخت مقام علمى و نیز مذهب و مورد وثوق بودن یا نبودن او بسیار روشنگر و موثر باشد.
3. تعیین راویانى كه در جوامع حدیثى روایت دارنداما در كتابهاى رجال عنوان نشده اند.
با بررسى اسانیداحادیث ,احیانا, وضع موثق بودن و نبودن این قبیل راویان نیز روشن مى شود و در حقیقت این كار مكملى براى كتابهاى رجالى خواهد بود.
4. تمیز روایاتى كه دراصطلاح به آنها مشترك گفته مى شود.
با بررسى دقیق سندها, بسیارى از روایاتى كه تصور مى شود مشترك بین موثق و غیر موثق مثلا هستند وضعشان روشن واشتراك خارج مى گردند.
5. تعیین این كه هر راوى در كدام طبقه واقع شده واز كدام طبقه مى تواند روایت كند.
بااین كار, مرسله بودن بسیارى از روایات روشن , و نیز به مرسل نبودن بقیه اطمینان حاصل مى شود.
6. در سلسله سند روایات گاهى به تصحیف بر مى خوریم مثلا :[محمد بن سالم] به[ محمد بن مسلم] تصحیف شده و نیز به مواردى كه قلب پیش آمده روبرو مى شویم مثلا : [الحسین بن خالد عن یعقوب بن شعیب] به[ یعقوب بن شعیب عن الحسین بن خالد] قلب و مقلوب شده است .
و همچنین گاهى در سند نام كسى را مى بینیم كه زائداست مثلا در این سند :[ ابوعلى الاشعرى عن محمد بن الحسن بن على الكوفى] به ظن قوى و به قرینه سائر روایات ابوعلى اشعرى , جمله[ محمد بن] زائد و صحیح این سند[ ابوعلى الاشعرى عن الحسن بن على الكوفى] است . و نیز گاهى مواردى را مى یابیم كه نام یك راوى از سلسله سند حذف و كم شده است . براى به دست آوردن موارد تصحیف , قلب , زیاده و نقصان , بهترین راه این است كه سندهاى مشابه , كنار هم قرار گیرد و با مقایسه بین آنها موارد یاد شده اصلاح و تصحیح گردد.
مرحوم آیه الله بروجردى , رضوان الله تعالى علیه , براى انجام این شش كار, كه به خصوص براى فقها بسیار سودمنداست ,اقدام به یك سلسله تحقیقات و تالیفات كرده است .این تالیفات و تتبعات را به دو قسم كلى مى توان تقسیم كرد:
1. تجریدالاسانید ” ترتیب الاسانید ” تنقیح الاسانید.
2. طبقات الرواه .
و بااین دو كار بسیار مهم , كه حتما سالهاى متمادى تالیف و تنظیم آنها به طو ل انجامیده , خدمتى بس بزرگ به حدیث و رجال و در حقیقت , به معارف مكتب تشیع كرده اند.
واینك نام و معرفى اجمالى این تالیفات :
1. ترتیب اسانیدالكافى
كتاب كافى شریف , تالیف ثقه الاسلام كلینى (متوفاى 329) شامل سى و پنج كتاب و حدود شانزده هزار حدیث است . آیه الله بروجردى , سندهاى این روایات را دراین تالیف مورد بررسى و تنقیح قرار داده و موارد تصحیف ,اشتباه ,ارسال و غیره را تعیین كرده است . خوشبختانه این كتاب , در سال گذشته به همت یكى از شاگردان آن مرحوم (حاج میرزامهدى صادقى كه تازگى به رحمت خدا پیوست ) در 714 صفحه در قم , به چاپ رسید.
2-ترتیب رجال اسانیدالكافى
3. ترتیب اسانیدالفقیه
كتاب من لایحضره الفقیه , تالیف شیخ صدوق (متوفاى 381) شامل حدود پنج هزار حدیث است كه بخش مهمى از آنها سند دارد.این اسانید, دراین كتاب از منتها جدا و مرتب گشته و مورد بررسى و تنقیح قرار گرفته است .
4-ترتیب رجال اسانیدفقه
5. ترتیب اسانیدالامالى
امالى , كه نام دیگر آن مجالس است ,از تالیفات شیخ صدوق , شامل نود و هفت مجلس و حدود هزار روایت است سنداین روایات , دراین تالیف , مرتب و بررسى و تنقیح شده است .
6. ترتیب اسانیدالخصال
یكى از تالیفات شیخ صدوق , خصال است كه شامل حدود هزار و سیصد روایت است . دراین كتاب , سندهاى این روایات , مرتب و بررسى و تنقیح شده است .
7. ترتیب اسانید علل الشرایع
علل الشرایع هم از تالیفات شیخ صدوق و شامل حدود هزار و پانصد روایت است . دراین تالیف , سندهاى این روایات ,از متن جدا و مرتب و تنقیح شده است .
8. ترتیب اسانیدالتهذیب
تهذیب الاحكام , تالیف شیخ طوسى , رضوان الله علیه , (متوفاى سال 460) مى باشد.این كتاب , شامل حدود سیزده هزار حدیث است . سندهاى این روایات , دراین تالیف , مرتب و تنقیح شده است .
9-ترتیب رجال اسانیدالتهذیب
10. ترتیب اسانیدالاستبصار
كتاب دیگر شیخ طوسى ,استبصاراست .این كتاب , با تهذیب و فقیه و كافى , كتب اربعه حدیثى شیعه را تشكیل مى دهد.استبصار, شامل حدود پنج هزار روایت است كه سندهاى آنها دراین تالیف مرتب و بررسى شده است .
مرحوم آیه الله بروجردى , در مقدمه تجریداسانید الكافى نوشته اند:
[پس تصمیم گرفتم سندهاى جوامع بزرگ حدیثى شیعه (جز كتاب استبصار) مورد بررسى قرار دهم زیرااسانید تهذیب ما راازاسانیداستبصار بى نیاز مى كند].
بنابراین نباید كتابى به نام[ تجریداسانیدالاستبصار] داشته باشنداما در فهرست تالیفات ایشان (در چند جا كتابى به این نام یاد شده است ). نویسنده این سطور هم , به پیروى از آنان این كتاب را یادكرد, بدون این كه اطلاع خاصى ازاین تالیف داشته باشد.
11-ترتیب كتاب ثواب الاعمال و عقاب العمال
12. ترتیب اسانیدالفهرست
در فهرست شیخ طوسى , حدود نهصد نفراز رجال شیعه مطرح شده است و در ذیل هر كدام از آنان , تالیفات او و سلسله سند شیخ به آن مولف , یاد شده است . آیة الله بروجردى ,این سندها را تجرید و مرتب و مورد بررسى و تحقیق قرار داده است .
13. تجریداسانید رجال الكشى
كتاب معرفة الناقلین , تالیف ابى عمر و محمد بن عمربن عبدالعزیز كشى , معروف به رجال كشى , توسط شیخ طوسى رحمة الله علیه , تلخیص و تهذیب شده است . متاسفانه اصل كتاب ,از بین رفته و همان تلخیص شیخ طوسى , كه در دست است , به رجالى كشى معروف است .
این رجال , شامل حدود هزار و صد و پنجاه روایت با سنداست , كه این سندها را آیة الله بروجردى , تجرید و مرتب ساخته اند.
14. تجرید رجال النجاشى
در رجال یا فهرست , تالیف ابوالعباس احمد بن على نجاشى (متوفاى 450) حدود هزار و سیصد نفر مولفین شیعه یاد و در ذیل تالیفات هر مولف , سند نجاشى تا آن مولف نیز ذكر شده است . مرحوم آیة الله برجردى این سندها را تجرید و مورد بررسى و تنقیح قرار داده است .
این بود كتابهاى دهگانه اى كه مرحوم آیة الله بروجردى دراین زمینه تالیف و تنظیم نموده اند. تا آن جا كه بنده اطلاع دارم كارى بوده است ابتكارى ایشان , و قبلا چنین كارى , به این كیفیت ,انجام نشده بود, از جهت اتقان ,این تحقیقات , همانند تحقیقات , صاحب معالم , در كتاب پر ارج منتقى الجمان است 1 .
دوست و برادر عزیز ما, مرحوم حجة الاسلام والمسلمین قاى حاج میرزاحسن نورى همدانى (كه اول ماه رمضان امسال در راه مسافرت تبلیغى به رحمت خدا پیوست ) چند سالى بود كه با وقت گذارى و كوشش ,این كتابها را آماده چاپ مى ساخت . به این منظور, با بنیاد پژوهشاى اسلامى استان قدس رضوى , همكاریهاى فراوان مى كرد.امیداست هر چه زودتراین كتابها توسط آن بنیاد چاپ , تا با زیارت كردن آنهااز نزدیك , بیشتر با كم و كیف این تحققات آشنا شده واستفاده نماییم و ضمنا, زحمات مرحوم نورى هم , به هدر نرود .
طبقات الرواة
آیه الله بروجردى , در مقدمه كتاب تجریداسانیدالكافى , پس از ذكر طبقات روایان , به طوراجمال , مى نویسد:
[فان ساعدناالتوفیق افردنا لذكرالطبقات كتابا علیحدة ان شاءالله تعالى] 2
اگر توفیق یارى كند, كتاب جداگانه اى درطبقات روات خواهیم نوشت .
در شرح حال ایشان , به قلم برخى از دانشمندان , كه دراعیان الشیعه , (چاپ جدید) درج گردیده است , یكى از تالیفات آن مرحوم : [طبقات الرواه] , درسه جلد دانسته شده است 3.
امااز عبارت حاج شیخ آقابزرگ تهرانى , در ذریعه , چنین بر مى آید كه طبقات الرواه , نام دیگر همان كتابهاى تجریدالاسانیداست 4 .
بنابراین ,اطلاع دقیق ازاین مطلب نیاز به زیارت اصل تالیفات آیة الله بروجردى دارد كه متاسفانه فعلا در دسترس نیست .
دراین جا بد نیست بدانیم كه : چند نفراز قدما و متاخران , در زمینه طبقات روات , كتابهایى تالیف نموده اند كه نام تعدادى از آنها را علامه تهرانى , در ذریعه , در حرف طاء, آورده است . یكى از آنها [طرائف المقال فى معرفة طبقات الرجال] , تالیف سیدعلى اصغر چاپلقى بروجردى (متوفاى 1313) مى باشد. تالیف این كتاب در سال 1304 هجرى قمرى به پایان رسیده , و در آن , حدود هشت هزار نفراز روایان , طبقه بندى شده است كه طبقه اول , مشایخ مولف از جمله : شیخ مرتضى انصارى (متوفاى 1281) و طبقه سى و یكم اصحاب رسول الله , صلى الله علیه و آله , مى باشند ( این طبقه بندى , با ترتیبى كه آیة الله بروجردى اتخاذ كرده اند اندك تفاوتى دارد)این كتاب اخیرا در دو جلد, توسط كتابخانه مرحوم آیه الله مرعشى نجفى چاپ شده است .
و نیز در كتاب معجم رجال الحدیث , تالیف حضرت آیة الله العظمى خویى , طبقات روات كتب اربعه ,اجمالا, تعیین گردیده است .این كتاب ارجمند, در بیست و سه جلد چاپ شده است .
و همچنین در كتاب معجم الثقات و ترتیب الطبقات , تالیف حضرت آقاى تجلیل , دامت افاضاته , (چاپ انتشارات جامعه مدرسین قم ) حدود هزار و پانصد نفراز راویانى كه به طور عمومى یا خصوصى توثیق شده اند,از طبقه یك تا طبقه دوازهم , كه طبقه شیخ طوسى , رحمة الله علیه است , طبقه بندى و تنظیم گردیده است .
15. حاشیه على رجال النجاشى
علامه تهرانى مى نویسد:
[ این حاشیه را كه در نسخه اى از رجال نجاشى مورخ 977 به خط خود مرقوم داشته اند نزدایشان دیدم] 5 .
16. حاشیة على عمدة الطالب 6
عمده الطالب , تالیف جمال الدین احمد بن على داودى , معروف به ابن عنبه ,از مشهورترین كتابهاى علم انساب است و مكرر چاپ شده است و جا داشت در چاپ اخیر آن ,ازاین حاشیه استفاده مى شد.
17. حاشیة على منهج المقال 7
حاشیه اى است بر رجال كبیر میرزا محمداسترآبادى , معروف به منهج المقال . همین استرآبادى , دو رجال دیگر, و سیط و صغیر, دارد كه چاپ نشده است .
18. مستدرك فهرست منتجب الدین
دو كتاب به عنوان ذیل و متمم فهرست شیخ طوسى , در سده ششم نگاشته شده است : یكى معالم العلماء تالیف ابن شهر آشوب مازندرانى صاحب مناقب . دیگرى به نام فهرست , تالیف , شیخ منتخب الدین رازى .
آیة الله بروجردى نسخه فهرست منتخب الدین خود را با نسخه صاحب روضات الجنات مقابله , آنگاه حواشى و مستدركاتى بر آن نوشته اند 8 . حجم نوشته ایشان ,ازاصل كتاب بیشتراست . علامه تهران همین حاشیه را به عنوان[ ترتیب فهرست الشیخ منتخب الدین مع استداركات] یاد كرده است 9 .
فهرست منتخب الدین را مرحوم علامه مجلسى , در جلداجازات بحار درج و با همین جلد مكرر چاپ شده است . و نیزاخیرا, دوبار با تحقیق و پاورقى دو ن از محققان معروف , در قم چاپ گردیده كه متاسفانه دراین چاپهااز حاشیه آیة الله بروجردى , به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نشده است .
19. الفهرستین
دراین كتاب , بین رجال مطرح شده در فهرست شیخ طوسى و فهرست شیخ نجاشى جمع و ترتیب حروف تهجى تنظیم شده است 10 . شبیه كارى است كه مرحوم ملا عنایت الله قهپایى , نسبت به پنج كتاب اصلى رجال شیعه یعنى , فهرست شیخ طوسى و فهرست نجاشى و رجال شیخ طوسى و رجال كشى و رجال ابن غضائرى انجام داده آن ار مجمع الرجال نامیده است 11 .
20. رسالة حول سندالصحیفه السجادیة
دراین رساله , به اشكالهایى كه به سند صحیفه كامله شده پاسخ داده شده و ضمنا,اجازات روایتى مرحوم آیة الله بروجردى از مشایخشان در این رساله یاد گردیده است .
21. بیوت الشیعه
باید رساله اى باشد در معرفى خاندانهاى علمى شیعه , شبیه آنچه مرحوم علامه سید بحرالعلوم در فوائدالرجالیه خودانجام داده است .
22. حاشیه على رجال الشیخ طوسى= ترتیب رجال الشیخ
آیة الله بروجردى مدتها در فكر پیدا كردن نسخه اى از رجال شیخ طوسى بودند, ولى به آن دست نیافتندازاین روى , آنچه در منهج المقال استرآبادى از رجال شیخ نقل شده بود,استخراج و تنظیم و به صورت كتاب در آوردند. سالهاى بعد به نسخه اى از رجال شیخ كه در كتابخانه استان قدس رضوى بود, برخوردند واز روى آن , نسخه اى برای خود تهیه كردند. آنگاه كه این دو نسخه مقایسه اى به عمل آوردند, به تفاوتهایى برخورد كردند.این موجب شد كه با حواشى و اصلاحات , كاستیهایى را كه به نظرشان مى آمد, جبران كنند. 12
علامه تهرانى , همین تالیف را به نام :[ ترتیب رجال الشیخ الطوسى] یاد كرده است 13 .
23. رسالة فی ترجمة بعض اعاظم اسرته واجداده
این رساله پرارج و كم حجم , به ضمیمه شرح حال آیة الله بروجردى , به قلم یكى از منسوبان ایشان , حضرت آقاى سیداسماعیل علوى طباطبائى , در قم چاپ شده و بخش شرح حال آیة الله , كه به زبان فارسى است , توسط این جانب , در پایان فهرست نسخه هاى خطى مسجداعظم قم , چند سال قبل , تجدید چاپ گردیده است . !
در پایان این بخش (كتابهاى رجالى مرحوم آیة الله بروجردى ) یادآور مى شود كه : آیة الله بروجردى بر رجال اردبیلى (جامع الرواه ) و قرب الاسناد حمیرى و مجموع رساله ابى الجعد و نصراللئالى و غیره مقدمه هایى نگاشته اند كه این نوشته ها نیز,از آثار قلمى رجالى ایشان به شمار مى آید.
واما كتابهاى حدیثى ایشان :
24.الاحادیث المقلوبة و جواباتها
كه در سالهای اخیر، دو بار چاپ شده است.
25. جامع احادیث الشیعة
همانطور كه قبلا گفته شد, معرفى این كتاب نیز, به مقدمه اى نسبتا طولانى نیاز دارد كه بیان كننده تاریخچه تالیف و تدوین آن باشد:
یكى از شاگردان آن مرحوم , كه در تالیف این كتاب هم سهیم بوده است , تاریخچه آن رااین طور توضیح مى دهد:
در سال 1370 هجرى قمرى , روزى دراثناء درس , ضمن قرائت احادیث از روى كتاب شریف وسائل الشیعه , به حدیثى رسیدند كه به واسطه الشیعه , به حدیثى رسیدند كه به واسطه تقطیع در چند باب ذكر شده بود, به این مناسبت فرمودند.
[مرحوم شیخ حر عاملى بسیار زحمت كشیده تا چنین كتابى را به یادگار گذاشته و كار را بر مجتهد مستنبط بسى آسان كرده است لكن ما هم به سهم خود باید روش عالمان سلف را تعقیب و رشته زحمات آنان را تكمیل نماییم].
آنگاه فرمودند : نواقصى چند,از جهت تقطیع احادیث و غیره در كتاب وسائل الشیعه رخ داده كه اگر آن نواقص را رفع كنیم , درامر استنباط واجتهاد, بهتر و سریع تر پیش مى رویم . و آن نواقص كه به نظر مى رسد, به قرار زیر مى باشد:
1. در وسائل , به خاطر تقطیع حدیث , مجبور شده اند سندها را تكرار كنند یعنى , با هر قطعه اى , سند را بتمامه ذكر كرده اند.اگر حدیثى به پنج قطعى تقطیع و در پنج جاى وسائل یاد شده , سند آن حدیث , پنج بار تكرار شده است .
2. چه بسا حدیثى داراى دو یا سه سنداست و لازم بوده كه در تقطیع متن حدیث , با هر قطعه اى از آن , هر دو یا سه سند ذكر شوداما در وسائل این كارانجام نشده است , بلكه یك سند را ذكر نموده , به طورى كه خواننده آگاه نمى شود كه این حدیث از دو یا سه طریق رسیده و در نتیجه , گاهى به اتفاق واقعى حدیث واقف نمى شود .
3. دراثر تقطیع احادیث , صدر و ذیل روایات از هم جدا شده است , در حالى كه چه بسا, ذیل , در دلالت صدر, یا صدر, در دلت ذیل , دخیل باشد و چون حدیث بتمامه , به نظر مستنبط نمى رسد, گاهى معنى واقعى حدیث فهمیده نمى شود و جریان افتاء ناقص مى گردد.
04 تقطیع احادیث , موجب تكثیرابواب و عناوین كتاب شده است و چه بسیار كه نباید براى یك مساله و فروع مربوط به آن , بیش از یك یا دو باب تشكیل داداما در وسائل الشیعه , ده الى پانزده باب تشكیل شده است واین باعث مى شود كه فقیه , به آسانى نتواند حكم فرعى رااز ادله اش استنباط كند.
5. بااین كه مرحوم شیخ حر, روایات را تقطیع كرده و با تقطیع بهتر مى توانسته روایات مربوط به هر بابى را تحت همان باب جمع آورى كند, مع ذلك , روایات مربوط به فرع واحد, همه جا, تحت باب واحد منضبط نیست مثلا گاهى فرعى رااز نظرادله اش مورد بررسى قرار مى دهى و روایات مربوط به آن را در باب خودش مى بینى و گمان مى كنى آنچه از روایات , با این فرع مرتبط بوده , همه را دیده اى ,اما پس از چند ورق درباب دیگرى , روایات مربوط به باب گذشته را مى یابى كه به ملاحظه صدر یا ذیل آن , دراین جا ذكر شده است , درصورتى كه مى توانسته است بااشاره معینه اى این جهت را تامین نماید, لكن چون دراشارات نیز, بناى تعیین موضوع را نداشته این قبیل موارد را نیز به سیاق سایرابواب عمل كرده واشاره معینى ننموده است
ازاین روى , گاهى مفتى و فقیه , در حالى كه طبق روایات باب اول فتوى داده , به روایات دیگر در باب دیگراطلاع پیدا مى كند و تغییر راى و فتوى مى دهد.
و همین نقص به تنهایى كافى است كه اقدام به اصلاح كتاب مبارك وسائل الشیعه شود, تا كار بر آیندگان از فقها آسان گردد واشارات هر باب , به بابهاى دیگر روشن و معین باشد.
6. یكى از جهاتى كه موجب شده صاحب وسائل روایات را تقطیع كند, تقلیل دراشارات است . در صورتى كه اگراشارات , به طور معین , روشن و واضح باشد, تكثیراشارات , نه تنهااقل ضررا از تقطیع است , بلكه هیچ گونه ضررى برایش متصور نیست .
این شش قسمت ,از نواقص كتاب وسائل الشیعه , به لحاظ تقطیع احادیث بود.
7. تكیرابواب و تكراراسانید, موجب زیادى حجم كتاب شده است و رجال آن كه سبك تالیف , باید طرزى باشد كه , حتى المقدور,از حجم كتاب كاسته گردد.
8. كلیه امورى كه مى توانداز حجم كتاب بكاهد, باید رعایت گردد مثلا جاى نام مولفان كتب حدیث رمز خود كتاب كافى است , همانطور كه در كتاب وافى فیض كاشانى (ره ) براى هر كتاب رمزى قرار داده است , مثلا رمز[ كا]از كافى عوض[ محمد بن یعقوب الكینى] , رمز[ یب] از تهذیب و [صا]ازاستبصار, عوض[ محمد بن الحسن الطوسى] و رمز[ قیه] از من لایحضره الفقیه , عوض[ محمد بن على بن الحسین بن بابویه القمى.]
این كلمات , به عدداحادیث تكرار شده كه با رعایت این جهت , مقدار قابل ملاحظه اى از حجم كتاب , كم مى شود.
9. همانطور كه كتب اربعه ,از غیر كتب اربعه ممتاز و بیشتر مورد اعتماد فقهاست , روایات این كتابها هم بایداز غیر آنها ممتاز باشد یعنى , در آغاز هر باب باشد, مگر روایاتى كه مثل یا نحو روایات كتب اربعه باشد كه باید در ذیل محل خود قرار گیرد.
10. بعضى از روایات كتاب مستدرك الوسائل مرحوم حاجى نورى هم , باید به وسائل الشیعه افزوده گردد.
11.اگر صلاح باشد, روایات اهل تسنن نیز, در ذیل هر باب , به عنوان پاورقى , قرار گیرد تا قلت بضاعت آنان از نظر سنت و حدیث معلوم گردد.
12. مقدمه اى به كتاب افزوده شود كه طبق حدیث ثقلین از طرق عامه از طرفى , و استناد روایات ائمه اثنى عشر, علیهم السلام , كه منتهى به رسول اكرم , صلى الله علیه و آله , مى شوداز طرف دیگر, ثابت شود كلیه روایات شیعه سنت نبوى است و عمل بر طبق آنها بر جمیع مسلمین (حتى آنان كه امامت ائمه اطهار, علیهم السلام , را نپذیرفتند) فرض و واجب است .
پس ازاین كه آیة الله بروجردى , مطالب فوق را فرمودند, گروهى از تلامذه و شاگردان ایشان ,اظهار آمادگى براى انجام این كار كردند و زیر نظرایشان كار شروع و بحمدالله به پایان رسید 14 .انجام این كار حدود ده سال طول كشید و به همت و كوشش حدود بیست نفراز فضلا و اساتید, كتاب شریف جامع احادیث الشیعه تدوین و تنظیم شد كه تاكنون شانزده جلد آن چاپ شده و چند جلد دیگر آن باقى مانده است . در تدوین تالیف این كتاب بسیارارزنده , همه خواسته هاى آیه الله بروجردى (جز ذكر روایات اهل تسنن در ذیل هر باب ) تامین شده و مورد پسند آن مرحوم قرار گرفت تا جایى كه مى فرمود :
این كتاب ثمره زندگى و نتیجه عمر من است . 15
دراین جا لازم است به عنوان سپاس و قدردانى از زحمات و كوششهاى آقایانى كه در تدوین این اثرارزنده سهمى داشته اند, نام آن را در حد اطلاع خود یاد كنیم .البته مقدار و كیفیت كاراین عزیزان , با هم یكسان نبوده است وارزیابى كار هر كدام , فرصت و توضیح دیگرى لازم دارد :
آیات و حج اسلام , آقایان :
شیخ حسینعلى منتظرى نجف آبادى .
شیخ اسماعیل معزى ملایرى .
شیخ عبدالرحیم ربانى شیرازى , رحمة الله علیه .
شیخ محسن حرم پناهى قمى .
سید حسین كرمانى
سید مصطفى كاشفى خوانسارى .
شیخ عبدالرحیم بروجردى .
شیخ على پناه اشتهاردى .
شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانى .
شیخ حسین نورى همدانى .
شیخ ابراهیم امینى نجف آبادى .
شیخ على ثابتى همدانى .
شیخ محمد واعظ زده خراسانى .
شیخ محمدباقرابطحى اصفهانى .
سید محمدعلى ابطحى اصفهانى .
شیخ محمدتقى ستوده اراكى .
سیدعبد الحسین بهشتى بروجردى .
سیدمحمدحسین درچه اى , رحمه الله علیه .
شیخ جواد خندق آبادی تهرانی.
26. حاشیة على وسائل الشیعه
به نظر مى رسد, در طول سالیان دراز كه به تحقیقات فقهى رجال مشغول بودند,این تعلیقات را (كه شاید بخشى از آنها مربوط به همان نواقصى كه براى وسائل الشیعه یاد كرده اند باشد) بر وسائل الشیعه نگاشته اند.
واما تالیفات فقهى آیه الله بروجردى
27. حاشیة على نهایة الشیخ الطوسى
آیة الله بروجردى , نسخه نهایه خود را با نسخه اى كه نزد علامه حلى (ره ) بوده و خطوط ایشان بر آن دیده می شده است , مقابله و تصحیح و سپس آن را تحشیه كرده اند 16 . متاسفانه در چاپهاى متعددى كه از نهایه شده ازاین حاشیه به خاطر در دسترس نبودن آن استفاده نگردیده است .
28. حاشیة على مبسوط الشیخ الطوسى
آیه الله بروجردى , كتاب مبسوط, چاپ سنگى را با نسخه اى خطى , مقابله و برخى از بخشها, كه در آن چاپ ناقص بوده است , تكمیل و به آن ضمیمه كردند و بر كل كتاب , تعلیقاتى نگاشته اند.
29. حاشیة على خلاف الشیخ الطوسى
از كتابهایى كه بسیار مورد عنایت آیه الله بروجردى بود, خلاف شیخ طوسى است .ایشان نسخه خطى این كتاب را تهیه واصلاح و تصحیح و تعلیقاتى بر آن نوشتند. سپس به دستورایشان ,اصل كتاب , با برخى حواشى ایشان و نیز برخى حواشى مرحوم آیه اله حاج سیداحمد زنجانى , در یك جلد رحلى , چاپ شد.از آن تاریخ تا كنون , چهار بار دیگر چاپ شده است : باراول در سه جلد چاپ حروفى , بار دوم در دو جلد چاپ حروفى , بار سوم افست از روى یك نسخه خطى و بار چهارم , چاپى كه به تازگی منتشر شده است .این چاپ اخیراز مزایاى بسیار ارزنده اى برخورداراست
30.الفقه الاستدلالى
این اثر بسیارارزنده را برخى از تلامیذایشان زیارت كرده اند و به نظر مى رسد یكى از مهمترین كتابهاى فقهى استدلالى قرن حاضر باشد.
31. رسالة فى المواسعة والمضایقه
یكى از شاگردان ایشان مى نویسد:
[ استاد در تاریخ 20 جمادى الاولى سال 1372 در مجلس درس ازاین رساله خود یاد كردند]. 17
احتمال مى روداین رساله , یك جزءاز همان دوره فقه استدلالى ایشان باشد.
32. رسالة فى منجزات المریض 18
شایداین رساله هم یك جزء,از همان دوره فقه استدلالى باشد.
33. حاشیة على عروة الوثقى
عروة الوثقى , رساله فتوایى و به زبان عربى , تالیف مرحوم سید محمد كاظم طباطبائى یزدى (متوفاى 1338 قمرى )است .این كتاب , در سال 1330, براى اولینن بار, چاپ شد و به خاطر مزایا و جامعیتى كه داشت , از همان روزگار, مورد توجه فقها و مجتهدین قرار گرفت و در طول هشتاد سالى كه از تاریخ انتشار آن مى گذرد, حاشیه متجاوزاز چهل نفراز مراجع و فقها و مجتهدین براین كتاب , چاپ و منتشر گردیده است و نیز ترجمه فارسى آن هم , توسط چند نفراز فقها تحشیه شده است .
یكى از حاشیه هاى عروه الوثقى , كه از جهت كیفیت بسیار بالا و علمى است , حاشیه آیه الله بروجردى مى باشد كه به گفته برخى از دانشمندان , همین حاشیه عروه , یكى از عوامل شهرت علمى ایشان گردیده است .
البته این كه برخى از نویسندگان ,این حاشیه عروه را,اولین حاشیه عروه و یااولین حاشیه عروه منتشر شده , دانسته اند براى ما روشن نیست زیرا, حاشیه عروه مرحوم آیه الله العظمى آقا سیدابولحسن اصفهانى , طبق نوشته فهرست كتب چاپ عربى , در سال 1344 یعنى حدود ده سال قبل ازانتشار حاشیه عروه آیه الله بروجردى منتشر شده است واز نظر تالیف هم ,دلیلى در دست نیست كه تالیف كدام حاشیه عروه بر دیگران مقدم است .
34. تقریرات بحث صلاة الجمعه و صلاة المسافر
این تقریر, به قلم آیه الله منتظرى و به نام[ البدرالزاهر] مكرر چاپ شده است .
35. تقریرات بحث الصلاه : نهایة التقریر
این تقریر, به قلم آیه الله فاضل لنكرانى و به[ نام نهایة التقریر] در دو جلد چاپ شده است .
36. تقریرات بحث الخمس
این تقریر, به قلم حجه الاسلام والمسلمین آقاى حاج سید عباس ابوترابى و به نام[ زبدة القمال] , پس از رحلت آیة الله بروجردى , در یك جلد چاپ شده است .
اما كتابهاى اصول فقه
37. حاشیة على كفایة الاصول
همینطور كه قبلاگفته شد,آیة الله بروجردى , تالیف و تصنیف رااز همان دورانى كه در نجف بودند آغاز نمودند. نخستین تالیف ایشان , همین حاشیه كفایة الاصول استادش آخوند خراسانى است , كه زمان حیات استاد, نوشته اند. برخى از تلامیذایشان كه این حاشیه رااز نزدیك دیده بودند مى گفتند: دوره كامل است .
38-حاشیة على كفایة الاصول
تقریرات درس آیت الله بروجردی ، به قلم مرحوم آیت الله شیخ بهاء الدین حجتی بروجردی است که در 2 جلد چاپ شده است .
39. حاشیه على فرائدالاصول للشیخ انصارى
این حاشیه , در كتاب آثارالحجه حضرت آقاى رازى و نیز در كتاب زندگانى شیخ انصارى یاد شده است .
40. تقریرات مباحث اصول الفقه= زبدة الاصول
این تقریر, به قلم آیه الله منتظرى و دردو جلداست . این دوجلد, كه شامل مباحث الفاظ, و مباحث عقلیه است به نام[ نهایه الاصول] چاپ شده است .
41 – لمحات الاصول (تقریرات درس آیت الله بروجردی ( ره) 0
این تقریر ، به قلم امام خمینی ( ره ) در یک جلد چاپ شده است .
42 – الحجة فی اصول الفقه ،
تقریرات درس آیت الله بروجردی (ره ) که به قلم آیت الله حائری یزدی است .
43 – تقلید الاعلم ، ( تقریرات درس آیت الله العظمی بروجردی ( ره ) ) به قلم آیت الله حاج شیخ احمد علی احمدی شاهرودی است .
تالیفات متفرقه ایشان .
44. رسالة فى المنطق
این رساله فقط در كتایهاى فقهاى نامدار شیعه یاد شده است واین جانب ,درباره آن اطلاع خاصى ندارد.
45. تعلیقه على الاسفار لملاصدراالشیرازى
این تعلیقه را, آن طور كه نقل شده است , بر نسخه چاپى كتابخانه شخصى خودشان مرقوم داشته اند. 19
46. حاشیة على منهج الرشاد
منهج الرشاد,از تالیفات حاج شیخ جعفرر شوشترى است . یك بخش آن كه درباره اصول عقائداست ,در آغاز مجمع الرسائل قرار داده شده و آیه الله بروجردى , بر همین بخش حاشیه هایى دارند كه بااصل آن , ضمیمه مجمع الرسائل چاپ شده است .
47.المهدى , علیه السلام , فى كتب اهل السنه
حضرت آقاى دوانى مى نویسند:
آیة الله بروجردى در بروجرد, هر سال ماه مبارك رمضان منبر مى رفتند و به موعظه مردم مى پرداختند. یك سال , چند نفراز روساى ادارات بروجرد, كه بهایى بودند, سرگرم تبلیغ مسلك بهائى گرى شدند. حضرت آیه الله بروجردى , نخست از راه قانون وارد شد و عزل آنان را خواست . و چون پافشارى مقامات بالاتر را مشاهده كرد, به صورت قهر و اعتراض از بروجرد خارج شد. هنوز چند فرسخى نرفته بود كه شهر منقلب شد و مردم , علیه آن چند نفر شوریدند. واین امر باعث شد كه مقامات دولتى , آیه الله را به عزت به شهر برگرداندند و آن افراد بهایى را از آن حدود, بیرون كردند.
دراین موقع , ماه مبارك رمضان فرا رسیده آیه الله در تمام این ماه , درباره وجود مسعودامام زمان ,اروحنا فداه , صحبت كردند. و براى این منظور, كتابهاى معتبر علماى بزرگ اهل تسنن را به مسجد مى آوردند و در منبر,از روى كتاب , روایاتى را مى خواندند. والحق دراثبات وجود حضرت حجت , حجت را تمام كردند.
این بود مختصر نوشته حضرت آقاى دوانى .
این جانب ,حدس مى زنم : همین منبرهاى یك ماه , آیه الله را به این فكر انداخته كه كتابى در موردامام زمان , علیه السلام ,از نظراحادیث اهل تسنن بنویسند و طرح این كتاب و باب بندى آن هم , ظاهرا,انجام شده است .اما برخى از شاگردان ایشان , كه این كتاب را دیده بودند, مى فرمود:
[ این تالیف آغاز شده بوداما در همان مراحل اولیه ناتمام مانده است].
خواسته آیه الله بروجردى , با تالیف كتاب بسیار گرانقدر[ منتخب الاثر], توسط آیه الله حاج شیخ لطف الله صافى ,انجام شد.از قرار مسموع , این كتاب را آقاى صافى , به اشاره و امر آیه الله بروجردى تالیف كرده اند.
48.الاثارالمنظومه
در مقاله اى كه یكى از دانشمندان در شرح حال آیه الله بروجردى نوشته و دراعیان الشیعه , چاپ جدید, درج گردیده است , چنین آمده :[ كان ادیب فى العربیه والفارسیه و له فیهما نظم و قصائد].
بنابراین , بایدازایشان آثار منظومى هم به یادگار مانده باشد.
رساله هاى عملیه
كتابها و جزوه هایى كه به عنوان رساله علمیه , مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى به زبانهاى : فارسى , عربى ,اردو و غیره منتشر شده فراوان است ولى به نظرمى رسد كه جز حاشیه عروة الوثقى و حاشیه مجمع الرسائل و یكى دو حاشیه و رساله كوچك دیگر ،مانند: مناسك حج (كه اینها تالیف خود آن مرحوم است و یااگر تالیف دیگرى است ایشان آن را ملاحظه و با فتاواى خود مطابق نموده اند) بقیه رساله هاى عمیله ایشان ,توسط افراد مورد وثوق ایشان تهیه و تنظیم شده است و نبایداز تالیفات ایشان به حساب آورد.
در هر حال , به تعدادى ازاین رساله هااشاره واحیانا توضیحاتى داده مى شود:
49. حاشیة علی مجمع الرسائل
مرحوم حاج محمد حسن جزى اصفهانى , رساله عملیه اى مطابق فتاواى میرزاى شیرازى جمع آورى كرده و مكرر به نام مجمع الرسائل , چاپ شده است .
آیه الله بروجردى , براین كتاب , حاشیه زده و مكرر با متن آن چاپ شده است . چاپ اول آن در بروجرد,پیش از هجرت ایشان به قم انجام شده است .
50. حاشیة علی منتخب الرسائل
مرحوم سیدابولقاسم اصفهانى (ظاهرا همان كه عروه الوثقى را ترجمه كرده است ) مجوعه اى از فتاواى مرحوم سید محمد كاظم طباطبائى یزدى , صاحب عروه را گردآورى و به نام منتخب الرسائل نامید.
چند نفراز مراجع تقلید, براین كتاب حاشیه نوشته اند كه یكى از آنان آیه الله بروجردى است .اصل كتاب با حاشیه ایشان در سال 1366 قمرى چاپ سنگى شده است و گویااز سالهاى بعد, حاشیه ایشان داخل متن و به صورت دیگر چاپ شده است .
51. حاشیة علی وسیلة النجاة
رساله اى مطابق با فتاواى سید محمد كاظم یزدى , به نام وسیله النجاه منتشر شده بود. آیه الله بروجردى , براین رساله حاشیه زده و در بروجرد, ظاهرا بیش ازاین كه به قم هجرت كنند, چاپ شده است .
البته مرحوم حاج شیخ عبدالكریم یزدى حائرى و میرزا حسین نائینى , و چند نفر دیگراز مراجع تقلید نیز, رساله علمیه فارسى به نام وسیله النجاه داشته اند كه شایداصل آنها رساله اى به همین نام ,از مرحوم سید حسین كوهكمرى و فاضل شربیانى بوده است . رساله وسیله النجاه شربیانى , در سال 1306 قمرى , چاپ و در سال 1322 با حواشى مرحوم آخوند خراسانى , تجدید چاپ شده است . رساله وسیله النجاه سید حسین كوهكمرى نیز, در سال 1324 قمرى , مطابق با فتاواى حاج سید على تبریزى چاپ شده است . واز آیه الله بروجردى هم رساله اى به همین نام در سال 1325 شمسى چاپ شده است .
52.انیس المقلدین
انیس المقلدین رساله علمیه اى است كه مرحوم سیدابوالقاسم اصفهانى , مطابق با فتاواى مرحوم آیه الله العظمى سیدابولحسن اصفهانى , گردآورى كرده و در سال 1247 قمرى چاپ شده است . همین رساله با فتاواى آیه الله بروجردى مطابق و به نام ایشان , منتشر شده است .
انیس المقلدین هم به نام مرحوم آیه الله العظمى حاج سیداسماعیل صدر, در سال 1329 قمرى , به چاپ رسیده است .
53. صراط النجاة
حاج محمد على یزدى , رساله اى فارسى مطابق با فتاواى شیخ انصارى جمع آورى و صراط النجاه نامید. چند نفراز مراجع تقلید براین رساله حاشیه نوشته و مكرر چاپ گردیده است .
شاید صراط النجاه آیة الله بروجردى , همین صراط النجاه شیخ انصارى باشد كه با فتاواى ایشان مطابق شده است .
54. حاشیة على تبصرة المتعلمین
یكى از فضلا, تبصره علامه حلى (ره )را مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى تحشیه كرد و متن و حاشیه به خط مرحوم طاهر خوشنویس , توسط انتشارات علمیه اسلامیه , به قطع جیبى , به چاپ رسیداما چون دراین حاشیه نویسى , برخى اشتباهات پیش آمده بود در چاپهاى بعدى ,این حواشى حذف گردید.
55. مجمع الفروع
آقاى على آشتیانى , رساله اى فارسى , به ترتیب عروه الوثقى و با نظمى جالب , مطابق با فتاواى آیه الله بروجردى تنظیم كرد كه نسبت به رساله هاى فارسى قبلى ,مانند: جامع الفروع و مجمع الرسائل , بسیار ممتاز بود واز نظر كثرت فروع و مسائل ,از توضیخ المسائل هم برترى داشت و به همین جهت , آیة الله العظمى حاج سیداحمد خوانسارى این رساله را پسندیده بود و مشخصا آن را با فتاواى خود مطابق و دراختیار مقلدانش قرار داد .
56. توضیح المسائل
كسانى كه رساله هاى فارسى ,از قبیل : جامع الفروع را دیده باشند, تصدیق مى كنند كه تنظیم و نیز نثر فارسى این رساله ها جورى نبود كه براى عموم مقلدین قابل استفاده باشد, بلكه بیشتر براى مساله گوها كارآیى داشت . در زمان آیة الله بروجردى , خدمت بسیار بزرگى كه دراین زمینه انجام شده , تالیف كتاب توضیخ المسائل با نثرى متین و نظامى در خور تحسین بود. در نتیجه این خدمت , رساله عملیه فارسى , به صورتى درآمد كه براى عموم باسوادها, تا حد زیادى , قابل استفاده باشد .
این خدمت ارزنده , توسط حجه الاسلام والمسلمین جناب آقاى حاج شیخ على اصغر كرباسچیان , معروف به علامه (موسس مدارس علوى تهران ) و به كمك مرحوم حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ جواد خندق آبادى تهرانى و نیز كمك دانشمند محترم واستاد گرانقدر, جناب آقاى على اصغر فقیهى , صاحب تالیفات متعدد ( از جمله دستور زبان فارسى )انجام شد كه هم از نظر محتوى مطمئن و هم از جهت نثر فارسى بى اشكال باشد.
امیداست كسانى كه متصدى درج حواشى مراجع تقلید در متن توضیح المسائل مى شوند, به نثر كتاب هم توجه داشته بانشد, تا كم كم به طور قهقرى به همان عبارات ناموزون قبلى بازگشت نكند.
57. مناسك الحج
رساله مناسك حج ,مطابق با فتاواى آیة الله بروجردى , در 140 صفحه , در سال 1328 شمسى , چاپ سنگى شده است , كه سالها همین مناسك , مورد مراجعه مقلدین ایشان بوده و شاید مكرر چاپ شده باشد.
58. توضیح المناسك
حضرت آقاى علامه , مناسك حج آیة الله بروجردى را نیز, مانند توضیح المسائل:, با نثرى متین تنظیم كردند و به نام توضیح المناسك منتشر ساختند كه تا پایان عمر حضرت آیة الله بروجردی همین مناسك رسمیت یافته بود20.
در باره آثار آیت الله بروجردی
خواهشمنداست بعداز معرفى وتوضیح كافى در مورد آثار فقهى و رجالى مرحوم آیت الله العظمى آقاى بروجردى قدس سره الشریف در مجله حوزه مطلب ذیل رااضافه فرمائید.
متاسفانه آثارارزنده مرحوم آیت الله العظمى آقاى بروجردى رضوان الله تعالى علیه، در زمان حیات پربركت ایشان بزیور طبع آراسته نشد و با اینكه بكرات فضلا و علماى حوزه اجازه چاپ و نشر آنها رااز محضر مباركشان تقاضا مینمودند, لكن معظم له از قبول این پیشنهادات بخاطر تجدید نظر و بررسى مجدد امتناع داشتند, و بعداز رحلت ایشان باز هم بخاطر مشكلات و موانعى اینچنین به عهده تعویق افتاد.
تااینكه در سال گذشته سرپرست محترم بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس جناب حجه الاسلام و المسلمین آقاى حاج شیخ على اكبرالهى خراسانى، دام عزه، آمادگى بنیاد را جهت چاپ و نشر كلیه تالیفات بجا مانده از آن شخصیت والامقام ،اعلام واینجانب نیز صرفا بخاطر حفظ و صیانت این آثاراز حوادث و پیشامدهاى غیر منتظره و هكذا بجهت انتفاع عموم ازاین گنجینه گرانمایه , با كمك میل واشتیاق با پیشنهاد بنیاد موافقت و تمامى آثار معظم له را كه نزد حقیر موجود بود و ذیلا به آن اشاره میشود بطور رایگان و بدون كوچكترین چشمداشت مالى دراختیار بنیاد قرار دادم كه امیداست در آینده نزدیك كتب مزبور چاپ و جهت استفاده دراختیار حوزات علمیه و محققین و متتبعین و مجامع فرهنگى و سایر مشتاقان قرار گیرد, دراینجا لازم دانستم كه از جناب مستطاب حجة الاسلام والمسلمین آقاى واعظ طبسى، تولیت محترم آستان بخاطر پیگیرى قضیه و هكذا هیات مدیره محترم بنیاد،بالخصوص استاد عالی مقام جناب حجة الاسلام والمسلمین آقاى واعظ زاده و سرپرست محترم كه انصافا با نهایت كوشش و جدیت و در كمك دلسوزى و علاقه نسبت به آماده سازى آثا ر و چاپ و نشر آن فعالیت خالصانه دارند تشكر و سپاسگزارى كنم .
محمدصادق الطباطبائى البروجردى
1- مرتب اسانید كافى
2- طرق فهرست نجاشى
3- اسانید ابى عمروالكشى
4- اسانید من لایحضره الفقیه
5- رجال اسانید من لا یحضره الفقیه
6- مرتب رجال اسانید كافى
7- مرتب اسانید معانى الاخبار
8- مرتب اسانید خصال
9- مرتب اسانید علل الشرایع
10- مرتب اسانید ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
11- تصحیح رجال شیخ طوسى
12- مرتب اسانید تهذیب واستبصار
13- مرتب رجال اسانید فهرست شیخ
14- طبقات اسانید كافى
15- طبقات رجال اسانیدالكشى
16- طبقات رجال طرق نجاشى
17- طبقات رجال اسانید تهذیب
18- حاشیه بر مهور جواهر
………………………………………………………………………………
پاورقى ها:
1. منتقى الجمان ,اولین بار, به دستور آیة الله بروجردى , در دو جلد, به چاپ رسید.
2. تجریدالاسانیدالكافى , 22.
3. اعیان الشیعه , ج 6/94.
4. الذریعه , ج 15/149.
5. الذریعه , ج 7/111.
6. شرح حال آیه الله بروجردى , سیداسماعیل علوى طباطبائى , 18.
7. علماء معاصرین , 251.
8. زندگانى آیه الله بروجردى ,آقاى على دوانى , 122.
9. مصفى المقال , 148.
10. زندگانى آیه الله بروجردى , آقاى مهدوى اصفهانى , 180.
11.مجمع الرجال , به كوشش حاج سید ضیاءالدین علامه فانى اصفهانى , در هفت
جلد چاپ شده است .
12. زندگانى آیه الله بروجردى , به قلم على دوانى , 123.
13. مصفى المقال , 148.
14. ازدواج دراسلام , سید مصطفى كاشفى خوانسارى , چاپ دوم ,از انتشارات
كتاب فروشى طهورى , تهران . بااندك تصرف و تلخیص در برخى عبارات
15. جامع احادیث الشیعه , ج 1/5, چاپ اول (رحلى) .
16. زندگانى آیه الله بروجردى , آقاى دوانى .
17. مقدمه میزان الانساب , میرمحمد هاشم خوانسارى , نوشته حضرت آقاى میر سیداحمد روضاتى .
18. فقهاى نامدار شیعه , 452
19. همان مدرك , 452.
20. در معرفى برخى از رساله هاى عملیه , كه رویت نشده بود,از ذریعه علامه تهرانى و فهرست كتب چاپ مشاراستفاده شده در عین حال , ممكن است در معرفى آنها گرفتاراشتباه شده باشیم .اقال الله تعالى عثراتنابمنه و كرمه .