حجة الاسلام محمد تقی فلسفی می گوید:یکی دیگر از اقدامات ایشان احداث مسجد اعظم قم بود.روزی که به دیدار معظم له رفته بودم فرمودند:«اگر بشود،میل دارم قسمت غرب وجنوب غربی حرم مطهر معصومه(س) هم متصل به خانه های مردم نباشد وخانه هایی که در این قسمت وصل به دیوار حرم است،خریداری شود ودر آن محل تا لب رودخانه، مسجد بزرگی که رفع نیاز کند ساخته شود تا حریم حرم مطهر محفوظ بماند.بعد فرمودند که این کارنیاز به تبلیغ دارد تا مردم با ایمان هزینه آن را تأمین كنند .نظر شما چیست ؟»من گفتم :«لازم است این موضوع را در ماه مبارك امسال(اردیبهشت 1333 شمسی)در سخنرانی مسجد شاه عنوان كنم». فرمودند:«بسیار خوب . امید است زمینه فراهم شود و این كار عملی گردد».
در یکی از سخنرانیهای آن ماه در مسجد شاه،موضوع را مطرح کردم وگفتم که آیت الله العظمی بروجردی تصمیم دارند مسجد آبرومندی در کنار حرم ساخته شود.سپس ضرورت این امر را به تفصیل در منبر شرح دادم وشمارۀ حسابی را هم در بانک ملی قم اعلام نمودم.چون این سخنرانی از رادیو نیز پخش می شد،در سراسر کشورانعکاس وسیعی یافت ومردم با ایمان چنان شور وهیجانی برای کمک به احداث این مسجد نشان دادند که واقعاً قابل تحسین بود.
دو ماه بعد در یازدهم ذی القعده سال 1374 قمری که مصادف با سالروز ولادت امام رضا(ع) بود،خدمت ایشان در قم رفتم.فرمودند در این یکی دو ماه که شما موضوع ساختمان مسجد را در مسجد شاه عنوان کردید آن قدر مردم از داخل وخارج کشور استقبال کرده اند وپول فرستاده اند که برای ثبت وضبط آن دچار مشکل شده ایم.من هم به خاطر کسب این موفقیت خدا را شکر نمودم.
کلنگ بنای مسجد در همان روز میلاد مبارک امام رضا(ع) توسط آیت الله بروجردی طی مراسمی به زمین زده شد،اما کار ساختمان عظیم مسجد،هفت سال به طول انجامید وحدود 8 میلیون تومان به پول آن روز هزینه برداشت. در شب افتتاح مسجد،معظم له خود در آن به جماعت نمازگزاردند.پس از نماز نیز من منبر رفتم ودر خلال سخنرانی گفتم:« علی(ع) فرموده است:قدر الرجل علی قدر همته. یعنی ارزش شخص،بسته به همت اوست.این مسجد با عظمت،با همت عالی حضرت آیت الله العظمی بروجردی ساخته شده است واگر اراده وهمت عالی ایشان نبود،چنین بنایی عظیم ساخته نمی شد».
……………………………………………
دوانی،علی،خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی،چاپ مركز اسناد انقلاب اسلامی ،بهار 1382 ،ص212 .
بنای مسجد اعظم
آیت الله سید حسین موسوی كرمانی می گوید:هفت نفر از مهندسان،نقشه مسجد اعظم را کشیدند.آیت الله بروجردی با دقت تمام،نقشه ها را نگاه کردند و اشکال های آن را گفتند.بعد که نقشه آماده گشت وساخت مسجد آغاز شد،روزی «زاهدی»،برادر نخست وزیر،خدمت آقای بروجردی آمد وقبله نمایی را که درست کرده بود،به ایشان نشان داد.زاهدی در قشون کار می کرد.آقا در جلسه ی وسائل الشیعه بودند که زاهدی آمد.اعضای جلسه ی وسائل هم حضور داشتند.زاهدی به آقای بروجردی گفت:«من از بچگی،شیفته ی جهت یابی بودم.در مدرسه هم تمام عشقم،جهت یابی بود.دیپلم گرفتم و6 سال در قشون،جهت یاب بودم.الحمدلله موفق شدم این قبله نما را بسازم وخدمت حضرت عالی بیاورم».وی نقشه ی راه ها را هم خدمت آقای بروجردی داد.آقای بروجردی فرمود که«از چه راهی وارد شدید که این قبله نما را ساختید»؟ زاهدی گفت:کتاب شیخ بهایی را خواندم،کتاب های قدما را خواندم،کتاب های متجددین را خواندم واز راه…..وارد شدم».آقای بروجردی حدود سه ربع ساعت به حرف های زاهدی گوش کرد وبعد فرمود که «راهی که رفتی،بد نیست،ولی اگر این راهی که من می گویم،می رفتی،آسان تر ودقیق تر بود.» سپس آقای بروجردی راه خودشان را گفتند.زاهدی گفت:
«اگر می دانستم حضرت عالی در جهت یابی تخصص دارید،خدمتتان می رسیدم واز راهی که فرمودید،وارد می شدم؛ چون آسان تر ودقیق تر است.»
آقای بروجردی بلند شدند ورفتند.زاهدی به ما که دراتاق نشسته بودیم،گفت:
«آقایان،من عمرم را صرف این علم کردم وتا امروز خودم را بهترین کارشناس این رشته می دانستم،ولی امروز برمن ثابت شد که من شاگرد آقای بروجردی در این رشته ام».
حاج آقا«رضا شاهپور» که از تجار خیلی محترم ومعتبر تهران بود،از وقتی که کلنگ مسجد اعظم زده شد تا روز آخر،بالای سرکارگرها بود وبر ساخت مسجد نظارت می کرد.او از تجار متدین تهران بود.او مانند سرعمله،لباده می پوشید واز ساعت 7صبح تا2نیمه شب،در مسجد اعظم بود.تمام امور مسجد اعظم دست حاج آقا رضا شاهپور بود.او مردی متدین ومقدس بود.کلنگ مسجد اعظم را که زدند،ایشان تمام کارهایش را در تهران به پسرش«حاج طرخانی» که با جناق «میرزا عبدالله مقدم»بود،واگذار کرد وبه قم آمد وتمام وقتش را برای ساخت مسجد اعظم گذاشت وخانه ای در کوچه «حرم» خرید وتا آخر عمرش در قم ماند.تجار تهران که به قم می آمدند وحاج آقا رضا را در مسجد اعظم می دیدند،می گفتند که «ما به مقام ایشان غبطه می خوریم».
محمد رضا شاه بعد از بازگشت از آمریکا،درمسجد اعظم قم با آیت الله بروجردی ملاقات می کند واز آیت الله بروجردی می پرسد که «چه کسی این کاشی کاری را کرده»؟آیت الله بروجردی جواب می دهد که «آقای لرزاده».شاه از آیت الله بروجردی می پرسد که «شما وقتی کلنگ مسجد را زدید،چقدر پول داشتید؟قائم مقام می گوید که قربان،آیت الله بروجردی هر وقت می خواهند کار بزرگی را شروع کنند،پنج دقیقه سرش را پایین می اندازد وچشم هایش را می بندد ودر یک عالم دیگر سیر می کند وسپس تصمیم می گیرد که آن کار را شروع بکنند یانه ،حساب پول واین ها اصلاً نیست.ایشان نیاز به پول ندارند،همین قدر که بگویند این کار را بکنید،تجار واعیان واشراف ایران پول می دهند».شاه می پرسد که «چه قدر خرج ساخت مسجد شده است»؟ صاحب جمع که تمام خرج ها را در دفترش ثبت کرده بود،می گوید که «10 میلیون تومان.» شاه با تعجب می گوید که 10میلیون تومان! ما اگر نصف این عمارت را می خواستیم بسازیم،100 میلیون تومان باید خرج می کردیم.یک نفر می گوید که قربان،بقیه اش را می خورند. همه می خندند.شاه می گوید: «همین طور است.»این آخرین دیدار آیت الله بروجردی با شاه بود.
ایشان صیغه ی وقفیت را برای تمام مسجد اعظم نخواندند،چون می فرمودند که زوار می آیند از صحن عبور می کنند وجا ندارند ومی آیند این جا می نشینند.ایشان صیغه ی وقفیت را فقط برای داخل مسجد وایوان که بیرون مسجد است وسقف دارد،خواندند.
……………………………………..
خاطرات آیت الله سید حسین موسوی كرمانی ،تدوین مركز اسناد انقلاب اسلامی ایران،چاپ 1384 ص 107.
احداث مسجد اعظم قم
آیت الله محمد یزدی می گوید:
مرحوم آیت‌الله بروجردی پس از فوت علمای هم طراز خود به چند اقدام مهم و اساسی دست زدند كه یكی از آنها جنبه عمرانی داشت و دیگری فرهنگی. اقدام عمرانی ایشان، بنای مسجد اعظم بود. قبل از بنای مسجد فوق، محل آن اختصاص به چند خانه شاهانه داشت.بنده از نزدیك آن خانه‌ها را دیده بودم. در شرایطی كه هیچ یك از خانه‌های شهر حمام نداشت یكی از منازل آنجا دارای حمام خزینه‌دار به سبك حمامهای متعلق به پادشاهان بود. ظاهراً بنای ساختمانهای مزبور به عصر قاجاریه باز می‌گشت. مرحوم آیت‌الله بروجردی به تدریج اقدام به خریدن این خانه‌ها نمودند و در بعضی موارد هم با استفاده از اهرم ولایت، وارد عمل شدند و زمینها را به تصرف در آوردند و بنای مسجد اعظم را بنیاد نهادند كه یادگاری بزرگی است كه از ایشان تا ابد باقی است.
……………………………………………..
1- ر.ك:خاطرات آیت الله یزدی،ص 139.
مسجد اعظم قم
آیت الله سید محمد حسین علوی بروجردی می گوید: شاید مسجد اعظم قم را بتوان یكی از با عظمت ترین آثار آیت الله فقید دانست و اهمیت این مسجد با عظمت در این است كه در كنار آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها سلام و تنها معبدی است كه در مجاورت حرم مطهر قرار دارد .
اساسا موضوعی كه آیت الله فقید را بفكر بنای مسجدی با این عظمت انداخت ، همین مطلب بود كه مكرر می‌فرمودند حرم اهل بیت معبدی در كنار خود ندارد و هرچه هست بعلت دفن اموات ، صورت قبرستان به خود گرفته است و همین فكر بود كه موجب شد این چنین بنای رفیعی را در این نقطه حساس از خود به یادگار گذارند و با قرار دادن مدفن خود در مدخل مسجد موقعیتش را چندین برابر نمایند .
یكی از مشكلات ایجاد مسجد در این نقطه محدودیت مكان بود كه خود در فن معماری یكی از اساسی ترین مشكلات است ، چون به طوری كه مشاهد است مسجد از یك طرف به آستانه مباركه و از طرف دیگر محدود به رودخانه است و بعد از اینكه با همت آیت الله فقید خانه هایی را كه محوطه مسجد را تشكیل می‌دادند با آن مشكلات خریداری گردید امر مهم ، همین موضوع بی‌قواره گی زمین بود كه هیچگونه چاره‌ای هم نداشت چون زمین مسجد را مثلثی تشكیل می‌داد كه ضلع جنوبی آن در حدود یكصد و بیست متر و قاعده آن شاید به ده متر نمی‌رسید ولی با دقت نظرهای فراوان از طرف مهندسین مخصوصا آقای حاج لرزاده نقشه تهیه شد كه در نوع خود بی نظیر است .
مجموع مساحت مسجد تقریبا حدود دوازده هزار متر است و كلیه ساختمانها با بتون مسلح بنا گردیده و از نظر استحكام از بناهای بسیار محكم و بی‌نظیر اسلامی است ، مساحت زیر گنبد چهار صد متر مربع است و شبستان های اطراف گنبد ، هر یک نهصد متر مربع مساحت دارد . ساختمان مخزن كتابخانه و سالن های مجلل مطالعه و همچنین ایوان كوچك و وضوخانه و حوضخانه در غرب مسجد قرار گرفته‌اند . در جنوب مسجد هم علاوه بر شبستان نسبتا بزرگی كه نمای مسجد است دارای راهروی است كه بعد از ورود به محوطه كوچكی سالن نهارخوری بزرگی قرار دارد كه برای ایام احتیاج تهیه شده و بالای این سالن را هم كه خود سالنی بزرگ و مجلل بود ، به امر آیت الله فقید ضمیمه كتابخانه مدرسه فیضیه كردند . آبدارخانه (كشیك خانه) ، چاه آب و حوض زیبایی كه در كنار چاه تهیه شده مجموع ساختمان های مسجد را تشكیل می‌دهند .
وضع بنای مسجد به سبك معماری اسلامی دارای گنبد بسیار بزرگ و گلدسته‌های مرتفع و ماذنه‌های زیبا است و از نظر تزئین و كاشی كاری یكی از بدیع ترین آثار كاشی قرون اخیر است ، آیت الله فقید با همت عالی و نظر بلندی كه داشتند تا جایی كه امكان داشت در عظمت و زیبایی این بنای مجلل تاكید فرمودند و الحق این بنای مجلل هم بصورت یكی از بزرگترین یادگارهای آیت الله فقید ، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند ، كتابخانه مسجد كه در نوع خود بسیار جالب است و ما در بابیكه در پیرامون كتابخانه‌ها بحث می‌كنیم مشروح در اطراف آن صحبت می‌نماییم خود یكی از بهترین آثار آن مرد بزرگ است . فرشهای شبستان ها از نوع فرشهای عالی كرمان و مخصوصا برای مسجد بافته شده است ، علاوه مسجد دارای موقوفاتی است كه اگر اداره شود ، به خوبی جوابگوی همه احتیاجات مسجد است و ما در ذیل به آنان اشاره‌ای می نماییم .
تولیت مسجد را با فرزند ارشد خود حجت الاسلام آقا سید محمد حسن قرار داده اند كه فعلا هم در شبستان مسجد ، اقامه جماعت می فرمایند . موقوفات مسجد عبارت اند از :
شش دانگ دهكده محمد آباد واقع در بروجرد ، سه دانگ دهكده سراب واقع در بروجرد ، چهل و هفت شعیر از قریه مگسان واقع در بروجرد ، هفت شعیر از قریه زارم واقع در بروجرد ، چهار دانگ خانه در طهران ، 135 سهم از كارخانه برق صنایع قم ، 18 باب مغازه اطراف مسجد كه روی هم رفته در سال حدود یك میلیون ریال عوائد دارند و اگر دقتی در اداره آن ها شود ، به خوبی می توانند جوابگوی همه احتیاجات مسجد بوده و این بنای عظیم را بی نیاز از خارج سازد . مسجد از نظر تزئین احتیاجاتی دارد كه امید است با مساعی جمیله آقای حاج آقا رضا شاپور كه تصدی امور ساختمانی مسجد از روز اول به عهده ایشان بوده است و همت مردم متدین و خیر ، بزودی تمام شود .
بنای مسجد درروز یازدهم ذی قعده سال 1333 طی مراسم جالبی با اولین كلنگی كه به دست آیت الله فقید به زمین زده شد شروع و تقریبا از نظر اصل بنا سال گذشته یعنی سال 1339 خاتمه یافت و مجموعا حدود شش سال طول كشید .
مخارج مسجد را هم با اینكه مردم متدین و خیر نوعا كمك های شایانی كرده و حتی بعضی از محترمین بازرگانان و اخیار شخصا ، یك دو روز متصدی كار بنائی مسجد شدند جمعا شاید در حدود شش میلیون تومان شده باشد كه مجموع آن را مردان و زنان خیر و متدین از كیسه فتوت خود پرداخته اند و حتی اكثر موقوفات مسجد هم از طرف افراد متدین و خیر برای مسجد وقف گردیده است .
مقبره آیت الله فقید هم در زاویه جنوب شرقی مسجد در مكانی است كه قبلا برای همین منظور در نظر گرفته شده بود و فعلا به صورت مزاری بیرون آمده كه هر روز هزاران نفر از دور و نزدیك در اطراف قبرش اجتماع كرده برای شادی روح مردی كه اینچنین مورد عنایت مخصوص ذات پروردگار بوده است فاتحه و دعا می‌خوانند .
به خاطر دارم در ایام رحلت آیت الله فقید كه در مسجد اعظم تا اربعین ایشان جلسات فاتحه مفصلا ادامه داشت ، یكی از دستجاتی كه از خارج به قم وارد شده و نوحه را با یكدیگر می‌خواندند هنگامی كه به محوطه مسجد و مقبره آیت الله وارد شدند ، شعری خواندند كه مخاطب مسجد اعظم بود و با اینكه از نظر روائی و سلاست شاید چندان جالب نباشد ولی چون آن روز در روح افسرده من اثری باقی گذاشت من هم آن بیت را در اینجا نقل می‌كنم و به بحث در پیرامون مسجد خاتمه می‌دهم .
مسجد اعظم تویی خانه پروردگار نابغه روزگار خود شده دربان تو
با شروع بنای مسجد اعظم ، خطبا و بزرگان اشعار نغز و بدیعی سروده اند كه من از بین همه آن اشعار دو قصیده را كه یكی عربی و گوینده آن عالم جلیل و گوینده توانا آیت الله زاده معظم آقا سید محمد هاشمی گلپایگانی كه حقا مردی بزرگوار و از مفاخر شیعه است و دیگری را فاضل ارجمند آقا سید احمد سجادی قمی سروده‌اند به ترتیب در ذیل نقل می نماییم :
قــــدست اعمالا و طبت مقاصدا فاسلم فمجدك سوف یبقی خالدا
شــیــدت بـیـتا للعـباده شـامـخا و نشـرت فجرا للحقیـقه صــاعـــدا
هـــو كعبــته الارواح لا تـلقی بـه مــــذعــــشت الاراكــعا او ساجــدا
و اذا المسـاجد باهلـت بمقامـها لــرایـــت مسجـدك الاجل الـماجـدا
و جــهت فیه العصر و هو بسیره مــتعـشـــر لـم یلـق غـیرك عاضـدا
عاثـــت به الاراء یــنــشـر ظلـها جـــــهــــل رایـت به العـدو الـكائـدا
الـغرب برسـلها لیكبوالشرق فی تاریـــــخه و یــعـــیش نضـوا جامـدا
فــوفــقــت تـكبحـه بهـمة قائد یـزن الظــروف مجـاهدا و و محایدا
جـــهزت دنیا الذین حتی اصبحت حـصـنا عــن الشرع المقدس ذائدا
فـهناك فی النجف المشرف حوزه عـــــلمـــیة لــم ترض غـیرك قائـدا
و هـــنا بــقم قـد وضـعت مناهجا للـــدیــن فیــه كما رفعـت مـعاهـدا
و بـــــكـل نــاحیـة اری لـك قــمة شـــماء تخـــترق الخـــلود مصاعـدا
لله عــزمـك لــم یقف فـی وجـهه ســـــد ولـــم یـرع الـزمان الـحاقـدا
فــــی كـــل یـوم مـنـك تظهر آیة تـــاه النهی فیها كـما باهی الـهـدا
یــــــا آیـــــــة الــــه الــذی آثــاره تــــــبقی علی صـدرالزمـان قلائـدا
قد هزمسجدک العظیم مشاعری فتـــــــناترت لـك فی النشید فرائدا
و عـرجت فیه الی سماك مسیحا بثـــــــــناك یرسـله و لاك نـشـانـدا
و عــلی المـنارة ادن اللـتاریخ ان فـــی البیت قدرفع الخسین قواعدا
قصیده فارسی(1379)
گــــربكیوان سرزندایوان اینمسجدسزاست چونكه درجب حریم بضعه موسی استی
دخت پــــــاك موسی جعفر امـام هفتـمیـن آنــكه در شان و جلالـت ثانـی زهراسـتی
كـــــــرد تاسیس بنـایـش آیـت عظمای حق آنـكه‌اندر راهدین بس ساعی و كوشاستی
آیـــــــــــت الـه بـروجردی مهـین مـرد خـدا كـــاین زمان بر شیعیان او رهبرو مولاستی
هـــــركه باوی همقدم گردید دراین امر خیر اجــر و پاداشـش بـنزد خالـق یكـتاستـی
ایـــــــكه زاهل دانشی بنگر در اخبار و ببین بــس روایات و احادیثی در این معناستی
هــــر كه سازد مسجدی اندر سرای آخرت خـــــانـه از بـهر او در جنـت الـماواستـی
تــــــوشه بـهر آخرت تحصیل بنماید كسی كـانـدر ایـن عالم مر او را دیـده بیناستی
گـــــفـت سـجـادی بـرای سال و تاریخ بنا قبـله مـردان دیـن ایـن معبـد كبـراسـتی
1375 ماده تاریخ بنای مسجد
………………………………………………………………………….
علوی بروجردی، سید محمد حسین، خاطرات زندگانی حضرت آیت الله العظمی بروجردی ،ص101.
مسجد اعظم قم
مسجد اعظم قم که یکی از آثار بزرگ آیت الله العظمی آقای بروجردی است، در روز یازدهم ذی القعده سال 1374 مطابق 21 تیر ماه 1333 شمسی، سالروز، ولادت با سعادت حضرت امام رضا (ع)، طی مراسم با شکوه و جنب و جوش مخصوصی اولین کلنگ بنای آن به دست آیت الله بروجردی به زمین زده شد و بلافاصله شروع به کار ساختمان آن کردند.
قسمتی از محل ساختمان مسجد قبلاً خانه های شخصی و مسافرخانه بود و از لحاظ این که متصل به حر م مطهر حضرت معصومه (س) بود، بسیار بدنما می نمود. بعلاوه با این که شهر قم دارای مساجد بزرگ و کوچک بسیار است، مع الوصف در اعیاد و سوگواری ها، زوار در حوالی حرم و صحن حضرت معصومه از لحاظ محل سر پوشیده برای انجام فرائض دینی و سنن مذهبی سخت در مضیقه بودند. از این گذشته سه طرف صحن حضرت معصومه به وسیلۀ مدرسه فیضیه و میدان آستانه و خیابان صحن موزه احاطه شده و فقط یک طرف آن بود که با اتصال به مسافرخانه ها تاریک و تو در تو و بدنما و خانه های شخصی افراد، باعث نگرانی و ناراحتی عمومی بود.
آیت الله بروجردی که این ضرورت را به خوبی احساس فرموده بودند تصمیم گرفتند نخست مسافرخانه و خانه های افراد را خریداری نموده، سپس دستور دادند آنها را تخریب نموده و به جای آن یک مسجد بزرگ و آبرومندی که از هر جهت مناسب با احتیاجات مسلمین و زوار ومجاورین باشد مجهز به تمام لوازم و وسایل شایسته بنا کنند. چنان که گفتیم این تصمیم عملی گردید و شخصاً با اراده ای آهنین ودلی سرشار از توکل به خداوند متعال اولین کلنگ آن را به زمین زدند.
اینک این بنای با عظمت که وارد هفتمین سال تأسیس خود شده و قسمت عمدۀ آن خاتمه یافته است، یکی از بزرگترین مساجد اسلامی و کم نظیر، و به طور مسلم یکی از افتخارات کشور و ملت ایران در نزد دوست و دشمن است.
سفیهانی که به خود اجازۀ تند روی و خرده گیری داده و سخنانی واهی زده و از این راه سند سفاهت خود را امضاء می کنند، خوب است این فکر را هم بکنند. روزی که شاه عباس صفوی مسجد شاه و
و مسجد شیخ لطف الله را در اصفهان می ساخت هم احمقانی بودند که بگویند اگر پول آن را به فقرا می دادند بهتر از این مساجد بود. اما عقلا می دانند که دو مسجد مزبور در طول چهار قرن گذشته، همواره یکی از افتخارات کشور و ملت ایران بوده، به طوری که هر بیگانه که به ایران سفر می کند، حتماً از آن بازدید به عمل آورده و آن آثار اصیل معماری شرقی و اسلامی ر ابا دیدۀ تحسین می نگرد.
مسجد اعظم نیز با این که هنوز تکمیل نشده، این واقعیت را به خود گرفته و آوازۀ ایران را در شرق و غرب بالا برده، سند زنده و معتبری از همت عالی و تصمیم راسخ ایران را در شرق و غرب بالا برده، سند زنده و معتبری از همت عالی و تصمیم راسخ رهبران دینی و کمک و مساعدت مردم مسلمان ایران را، به دست جهانیان داده است.
باری محوطه مسجد اعظم، یک محوطه وسیع در یازده هزار متر مربع است که قسمتی زیر بنا و قسمتی صحن و قسمتی سایر متعلقات آن را تشکیل می دهد. نظر به این که زمین مسجد در کنار رودخانه قم قرار گرفته و شنزار است، هنگام بنا نخست پی ها را تا عمق دوازده متر بتون ریزی نموده و پس از پر کردن اطراف آن از شنهای رودخانه، شروع به ساختمان کردند.
ساختمان مسجد به سبک معماری اسلامی ایران و دارای دو شبستان بزرگ و گنبد عظیم و فضای زیرگنبد و دو گلدسته بسیار مرتفع می باشد. یکی از مزایای این بنای عظیم اینست که تمام آن، اعم از شبستانها و گلدسته ها و گنبد از بتون آرمه (سیمان مسلح) است و از این حیث بنیانی فوق العاده محکم است.
مسجد اعظم دارای کتابخانۀ مهم (شرح آن جداگانه داده شد) و محل مخصوص برای دستگاه تهویه، حجرات خاص قرائت خانه، آبدارخانه، کشیک خانه است.
سقف مسجد تمام از سیمان مسلح و پشت بام آن کاملاً مسطح و همواره است، تا در موقع گرمی هوا بتوان از آن استفاده کرد. گنبد مسجد از آهن و زیر و روی آن را آجر چیده و روی آخر آن را بنا است کاشی کاری نمایند، که فعلاً مشغول آن می باشند.
مصالحی که در این ساختمان با عظمت به کار رفته عبارت است از آهن (تیر آهن، آهنهای نبشی، آهن ورق، مفتول) و انواع مختلف آجر و موزائیک و کاشی و سنگ مرمر و سنگهای معمولی و سیمانهای معمولی و سفید و شیشه های معمولی و مشجر که همه از مرغوب ترین نوع خود است. پی های مسجد از سیمان مسلح و آهن برداشته شده و یک اسکلت عظیم آهنی تمام شبستان و گلدسته ها و گنبد را در برگرفته است. تمام دربهای مسجد و پنجره ها به جز درب ورودی غربی از آهن ساخته شده است، و اطراف شبستانها تا دو متر و نیم سنگ مرمر با نوار سیاه مخصوص نصب شده است.
گنبد عظیم مسجد که در نوع خود کم نظیر است از دو پوسته درونی و برونی تشکیل یافته و وسط آن خالی است، تا زیاد سنگین نشود. کاشی کاری توی گنبد به طرزی زیبا و بدیع که حاکی از منتهای ذوق و هنر است به اتمام رسیده و فقط مختصری از اطراف ضلعهای آن باقی مانده است.
سراسر گنبدها و محرابها و ایوانها با کاشیهای بسیار ظریف و کتیبه های زیبائی تزئین شده و شکوه خاصی به آنها بخشیده است. تمام دیوارهای مسجد و گنبد و گلدسته ها بناست کاشی کاری شود که فعلاً مشغول به این قسمت هستند، و غیر از کاشی کاری تقریباً دیگر کار مهمی از امور ساختمانی مسجد نمانده است.
برای روشنائی داخل شبستان لامپای «فلورسنت» فراوانی بر سقف نصب و روی آنها با شیشه های مشجر پوشانیده شده است. کف مسجد با سنگهای محکم تیره رنگی فرش می شود که اینک قسمت عمده آن به اتمام رسیده و بقیه به زودی تکمیل می شود. ضمناً زیر سازی و احتیاطات لازمه برای جلوگیری از سرایت رطوبت به شبستانها به اندازۀ کافی شده است. وضوخانۀ مسجد به طرز ظریف و آبرومندی ساخته و لوله کشی شده است. چاه عمیق مسجد که نزدیک درب غربی است در نوع خود ممتاز و به واسطۀ مجاورت با رودخانه، آب آن گواراترین آبهای قم است.
تاکنون تقریباً شش میلیوین تومان به مصرف این مسجد عظیم رسیده است. البته این مبلغ اعم از پول نقد و مصالح است، بقیۀ هزینۀ مسجد هم در حدود دو
میلیون است که تقریباً مخارج کاشی کاریهای مسجد خواهد بود. نظر به این که مصالح ساختمان مسجد را مسلمانان با حداقل قیمت بازار در اختیار مسجد گذارده اند و از طرفی هم کوچکترین حیف و میلی در وجوه و نحوۀ مصرف آن روی نداده است، لذا هزینۀ بنای یک چنین ساختمان با عظمت به این مبلغ بسیار کم رسیده است. قسمتی از این مبلغ را آیت الله فقید از وجوه بریه و بقیه را مردم متدین ایران و سایر نقاط شیعه نشین اعم از زن و مرد به مرور ایام پرداخته اند.
روز نخست که آیت الله بروجردی تصمیم به ساختمان این بنای باشکوه گرفتند سخنور نامی آقای فلسفی در رادیو تهران رسماً در ماه رمضان، ضمن سخنان خود آن را عنوان کرده و مردم مسلمان را در جریان تصمیم آیت الله بروجردی برای بنای مسجد اعظم گذاشتند؛ و این خود موجب شد که مسلمان با هیجان مخصوص و احساسات کم نظیری از این خبر مسرت بخش استقبال به عمل آوردند.
چه بسا افراد بی بضاعتی که در عین تندگدستی با شوق زیاد مبلغ مختصری پرداخته اند، تا در این افتخار سهیم باشند. و چه بسا مردان و زنان متمکن و متدینی که قسمت مهمی از ثروت خود را در این راه به حساب خدای بزرگ که همه چشم به رحمت و مغفرت او دارند نهاده اند، و چه بسا تجار معتبر و مردم با اخلاصی که بعلاوۀ کمک های مادی، به طور ناشناس آمده و در ردیف عمله و کارگران مسجد چند روزی نیز کار کرده، و سپس که شناخته شدند رها کردند، و بعضی هم تا کنون شناخته نشده اند.
آقای فلسفی تنها به همان سخنرانی رادیوئی خود اکتفا نکرد، بلکه در غالب مجالس و محافل و در فرصتهای مناسب از توجه دادن مردم مسلمان به این امر خیر و جلب مساعدت آنها فرو گذار نکردند. نویسنده در محافل متعدد کاملاً شاهد بوده و مانند همۀ کسانی که سخنور نامی آقای فلسفی را می شناسند عقیده دارد که ایشان در این بنای مجلل و غالب مساجد و مدارسی که از طرف آیت الله بروجردی ساخته شده سهم زیادی دارند.
این معنی را شخص آیت الله بروجردی نیز بارها به خود آقای فلسفی و دیگران می فرمودند، و برای این مرد نامی دعا می کردند، اینک نویسندۀ این کتاب نیز با این که بنا ندارم در این کتاب به مدح و ذم کسی مبادرت ورزم ناچار به پیروی از روح پرفتوح آیت الله فقید خواستم اکنون که سخن از این بنای عظیم رفت، اشاره ای به جناب آقای فلسفی و خدمات مهم و مؤثر ایشان هم کرده باشم.
معمار مسجد از روز شروع ساختمان تاکنون آقای حاج محمد حسین لرزاده معمار و مهندس معروف است. نقشه ساختمان نیز به وسیله ایشان مطرح شده است. امور ساختمان مسجد از بدو کار از طرف آیت الله فقید، به آقای حاج آقا رضا شاهپور از تجار و شخصیتهای معروف تهران که اینک در قم به سر می برند، و آقای حاج ابوالقاسم صاحب جمع که ایشان نیز از مردان کاردان و متدین و مورد نظر خاص آیت الله فقید بودند، واگذار شد، و این مردان کاردان و متدین و مورد نظر خاص آیت الله فقید بودند، واگذار شد، و این دو مرد محترم نیز به خوبی از عهدۀ این خدمت مقدس بر آمده اند. تولیت مسجد در زمان حیات آیت الله فقید به فرزند ارشدشان آقای سید محمد حسن واگذار شد که اینک به جای پدر در شبستان مسجد اعظم نماز جماعت می گزارند. آیت الله فقید شخصاً صیغۀ وقف مسجد را در این اواخر خواندند.
آیت الله صفائی خوانساری از نزدیکان آیت الله فقید به نویسنده گفت: «موقع اجرای صیغه وقف مسجد، حاج احمد خادمی به آیت الله بروجردی عرض کرد: اختیار امام جماعت مسجد را بسته به نظر متولی قرار بدهید، ولی آقا فرمود: احمق! مسجد مال مسلمین است، ومسلمان ها هر کس را می خواهند برای امامت انتخاب می کنند، و هر کس را مصلحت می دانند که به او اقتدا کنند، انتخاب می کنند. من خواستم مسجدی ساخته شود مثل مسجد گوهرشاد که مدام مردم در آن عبادت کنند، انواع عبادات، مباحثات، قضای حوایج، اقامۀ جماعت، تهجد و امثال اینها».
مسجد دارای موقوفات نسبتاً متنابهی است که ذیلاً نگاشته می شود:
یک دهکدۀ شش دانگ به نام محمد آباد واقع در بروجرد.
چهل وهفت شعیر از یک قریه نیز در بروجرد به نام «مگسان».
سه دانگ از کلیۀ شش دانگ یک دهکده به نام «سراب زارم» نیز در بروجرد.
هفت شعیر از شش دانگ «زارم».
چهار دانگ از چهار خانه متعلق به یک بانوی متدین، واقع در تهران.
135 سهم از کارخانه برق قم.
18 باب مغازۀ فوقانی و تحتانی از متعلقات مسجد اعظم
………………………………………………………………………………………………………
دوانی ،علی، مفاخر اسلام ،ج12،ص419.
آیا زمین مسجد اعظم قبرستان بوده؟
حجت الاسلام و المسلمین شیخ مجتبی عراقی می گوید:استاد : به هیچ وجه ! خانه های شخص بوده که خریداری شده است . حتی در قسمت کتابخانه ، هزار و هفتصد متر زمین از آقای سید کاظم اهری بود (که مرد پاک و ساده ای بود) حاضر نمی شد به قیمت بفروشد ! آیت الله بروجردی آن را با دو برابر قیمت خریداری کرد .
بله یک قسمت عمارت شاهی بود که وقتی شاهان به زیارت می آمدند از آن منزل استفاده می کردند !
……………………………………………………………………………………..
چشم و چراغ مرجعیت ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، ص 176 .
خدمات اجتماعی
حضرت آیت الله جعفر سبحانی می گوید:یکی از خدمات آیت الله بروجردی ، بناهای عظیم و استواری است که از خود به یادگار نهاد از جمله : مسجد اعظم و نوسازی مدرسه خان و مدرسه باختران (کرمانشاه) .
نمونه دیگر از خدمات اجتماعی ایشان این بود که تا روح در بدن داشت ، هیبت و عظمت او مانع از آن بود که در ایران دست به ویرانگری های اقتصادی ، فرهنگی و دینی به نام اصلاحات بزنند . لذا وقتی درگذشت بلافاصله بلندگوهای نظام اعلام کردند :
موانع از سر راه اصلاحات برداشته شده ، به همین زودی برنامه اصلاحات آغاز خواهد شد .
……………………………………………………………………………………..
چشم و چراغ مرجعیت ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، ص 189 .
بازدید آیت اله بروجردی از مسجد اعظم
پروفسور سید یحیی یثربی می گوید:
استاد: بله،من سال 1336 وارد حوزه قم شدم،ایشان فروردین 41 فوت کردند بااین حساب من حدود 5 سال زمان ایشان را درک کردم و آخرها به درس خارج ایشان رفتم اما نه به عنوان شاگرد جدی بلکه به عنوان بیشتر تماشاچی مثل بچه هایی که در کنکور آزمایشی شرکت می کنند.
مرحوم آیت اله بروجردی تا اواخر با درشکه می آمدند و یک مدت هم سوار تاکسی شدند آن زمانی که گنبد مسجد اعظم را زده بودند با درشکه آمده بودند به درس و بعد از درس آمدند از مسجد دیدنی بکنند ،رفتند زیر گنبد و گنبد هم اسکلت بود آهن را جوش زده بودند ایشان پیر بودند و تقریبا زیر بغلشان را گرفته بودند بالا را نگاه کرد خیلی برایش جالب بود یک آقایی در آن گیر ودار آمد،قیافه ی کارگری هم داشت معرفی کردند و گفتند این جا را این اوستا می زند و نامش هم جبرئیل است مرحوم بروجردی از جبرئیل و آن بالا چه تداعی شد برایشان خندیدند،زمان آقای بروجردی یک زیبایی خاصی داشت آرامشی خاص داشت که من این آرامش را بعد از رحلت ایشان در قم ندیدم یک آرامش روحی در طلبه بود اصلا یک اخلاق خاصی حاکم بود که بعدها به عللی آن فضای یک دست به هم خورد،آن زمان معروف بود 4 هزار طلبه است شاید هم نصفش بود.شهریه بسیار کم بود ،یک مدرسه ی کهنه ای که پله می خورد میرفت پایین در «گذرخان »مرحوم آقا ی بروجردی آنجا را در هم کوبید و یک مدرسه ی جدید 3 طبقه ساخت از نخستین گروهی که آنجا وارد شدند من هم بودم من تا آخر هم که آمدم تهران در همان مدرسه حجره ششم با دوستم مرحوم سید موسی عدنانی بودم ،الان هم هروقت به قم بروم به آن مدرسه سری می زنم.
……………………………………………………………..
گفتگوی اختصاصی مشق عشق با پروفسور یثربی
بنای مسجد اعظم قم
کلنگ بنای مسجد توسط آیت الله بروجردی طی مراسمی در یازدهم ذی القعده سال 1374 ق / 1333 ش مصادف با سالروز ولادت امام رضا علیه السلام به زمین زده شد . مردم بعد از این که از تصمیم آیت الله مبنی بر ساخت این بنای بزرگ اسلامی باخبر شدند، با شور و هیجان وصف ناپذیری خواهان مشارکت و سهیم شدن در ساخت آن شدند. از داخل و خارج کشور نیز از این طرح استقبال و برای بنای آن پول های زیادی فرستاده شد، به طوری که در ثبت و ضبط آن با مشکل مواجه بودند.
کار ساختمان سازی بنا، در زمینی به مساحت یازده هزار متر مربع آغاز و ساختمان مسجد به سبک معماری اسلامی – ایرانی ساخته شد. مسجد دارای دو شبستان و گنبد عظیم و فضای زیر گنبد و دو گلدسته بسیار مرتفع است. نقشه ساختمان به وسیله حاج محمد حسین لرزاده تهیه شد و امور ساختمان مسجد از ابتدای کار از طرف آیت الله به آقای حاج آقا رضا شاهپور ، از تجار و شخصیت های معروف تهران و آقای ابوالقاسم صاحب جمع از افراد متدین و مورد اعتماد آیت الله واگذار شد.
کار ساختمان عظیم مسجد، هفت سال به طول انجامید و حدود 8 میلیون تومان ( به پول آن روز) هزینه در بر داشت. در شب افتتاح ، نماز جماعت به امامت آیت الله بروجردی برگزار شد و اگر اراده و همت ایشان نبود ، چنین بنایی ساخته نمی شد.
……………………………………………………
تمری،محمد رضا، شکوه شیعه( سیری در زندگانی و فعالیت های آیت الله بروجردی)،ص186.