آیت الله بروجردی را نمی توان مبدع و پدید آورنده ی تفکر وحدت نامید ، چرا که ایشان در این زمینه ادامه دهنده ی راهی است که پیش از او علمای سلف آن را پیمودند . در حقیقت می توان آیت الله بروجردی را از پیشگامان این حرکت در عصر حاضر نامید. چرا که دانشمندان اسلامی قرنها پیش از او در راه وحدت فرقه های اسلامی تلاشهای بسیار کردند و گامهای مؤثری برداشتند . مثلاً ؛ شیخ طوسی که از بزرگترین فقها و دانشمندان شیعی است ابتدا کتابی به نام « نهایه» برای طرفداران مذهب جعفری نگاشت و پس از آن دو کتاب به نام «خلاف» و «مبسوط» را برای جهان اسلام تألیف نمود.
عوامل مذکور باعث شدند اعتقاد قلبی و درونی در آیت الله فقید ایجاد شود تا تمامی توان خود را جهت نیل به همبستگی فرق اسلامی مصروف نماید که زمینه ی این نوع تفکر در حوزه ی اصفهان به وجود آمده بود ، جای که آیت الله فقید از اساتیدی چون مرحوم سید محمد باقر درچه ای که این گونه می اندیشیده است ، استفاده کرده اند . در حوزه نجف اشرف هم گویا طرز تفکر مرحوم شریعت اصفهانی که خود تحصیل کرده ی حوزه اصفهان بود ، همین طور بوده است . و آیت الله بروجردی از درس ایشان هم استفاده کرده اند و اجازه اجتهاد را از وی اخذ کرده اند . آیت الله فقید این طرز تفکر را به بسیاری از شاگردان مبرز خود نیز منتقل نمودند و بعد از رحلت ایشان دست پرورده های وی ادامه دهنده ی راه استاد بودند تا شاید آرزوهای ایشان رنگ تحقق به خود گرفته و به خواسته هایشان در راه وحدت اسلامی جامه عمل پوشانده شود.
1 . مفهوم اتحاد از نظر آیت الله بروجردی
گروهی پنداشته اند « اتحاد اسلامی» به این معنی است که از بین مذاهب اسلامی ، یکی برگزیده شود و دیگران به پیروی از آن گردن نهند و یا مذهبهای اسلامی در یکدیگر ادغام شوند، بدین گونه که مشترکات همه مذهبها گرفته شود و مفترقات آن کنار گذاشته شود و یا حتی کنار گذاردن همه ی مذاهب موجود و برگشت به طریقه ی « سلف صالح » یعنی شیوه ی مسلمانان و صحابه و تابعین قبل از شکل گرفتن مذاهب و اگر هیچ یک از موارد مذکور اتفاق نیفتاد مذهبی جدید اختراع شود و همه مذاهب موجود به کناری گذاشته شوند. اما آنچه مدّ نظر آیت الله بروجردی رحمةالله بود چیزی غیر از تمامی مواردی بود که ذکر شد . مقصود ایشان از وحدت اسلامی تأکید و اصرار بر مشترکات به عنوان اصول اساسی اسلام بود که ملاک برادری و اخوت اسلامی و میزان وحدت امت اسلامی می باشد در حالی که مذاهب موجود حفظ شود رابطه و احترام متقابل بین آنها ایجاد گردد.
روشن است که مقصود مصلحان و متفکران اسلامی ، از «وحدت اسلامی» ، همان است که مدّ نظر آیت الله بروجردی نیز می باشد که اگر غیر از این بود دیگر بحث وحدت ، نه معقول و منطقی است و نه مطلوب و عملی.
اساس اتحاد اسلامی ، نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی به یکدیگر برای رویارویی با دشمنان اسلام است در حالی که کیان و ماهیت هر کدام از آنان حفظ شود . وقتی که در اتحاد اسلامی ، مفهوم بالا را ملاک عمل قرار دهیم ، نگارش و پژوهش در مذهب، هیچ ناسازگاری با اندیشه ی «وحدت اسلامی» ندارد و در زمانی که زعامت حوزه های دینی بر عهده ی آقای بروجردی رحمة الله بود نسبت به دوره ی قبل از ایشان بیشترین تحقیقات و تألیفات در حوزه های مختلف علمی صورت گرفت . منتهی توصیه ی آقای بروجردی به محققان و نویسندگان همواره این بود که طرح و تحقیق نظریات علمی حتی در مسائل اختلافی هیچ اشکالی ندارد البته به شرطی که ادب و اخلاق اسلامی رعایت شود و به آرا و مقدسات دیگران نیز بی احترامی نشود.
2 – زمینه های وحدت
از دیدگاه آیت الله بروجردی مشترکات موجود در میان فرق اسلامی می تواند باعث وحدتی پایدار و ماندگار شود و این نظریه درست بر خلاف دیدگاه برخی از عالمان شیعی و سنی است که معتقدند ؛ مذهبهایی که تنها در فروع با یکدیگر اختلاف دارند ، بسان شافعیان،حنفیان، حنبلیان و مالکیان می توانند با یکدیگر متحد شوند، و در یک صف قرار گیرند ولی آنها که در اصول با هم اختلاف دارند ، به هیچ وجه نمی توانند در کنار یکدیگر قرار گیرند. آنها می گویند اصول مذهبی مجموعه ای به هم پیوسته است و به اصطلاح اصولیان اقل و اکثر ارتباطی است ، آسیب دیدن یکی، عین آسیب دیدن همه است . بنابراین ، آن جا که اصل امامت شیعی و یا خلافت خلفا آسیب پذیرد، وحدت و همبستگی نیز منتفی می گردد. آیت الله بروجردی در جواب این گروه زمینه های وحدت را یادآور می شدند:
مسلمانان در اصول عقیدتی و بسیاری از احکام عملی اسلام با یکدیگر مشترک هستند. همه خدای یگانه را می پرستند و به سوی کعبه نماز می گزارند . دارای پیغمبری واحد و قرآنی مشترک هستند و به روز معاد اعتقاد دارند . در نماز ، روزه ، حج ، زکات و بسیاری از احکام دیگر – جز در برخی از امور جزئی – تفاوتی ندارند . دشمن آنها نیز مشترک و واحد است . زمینه های یاد شده باعث شدند بزرگان دین در راه وحدت امت اسلامی کوشش کنند . اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم پس از رحلت آن حضرت ، با این که در بسیاری از مسائل با یکدیگر اختلاف داشتند از جمله در مسئله ی رهبری و مسائل فرعی چون مسح و یا شستن در وضو، عول و تعصیب در میراث ، ازدواج موقت و … ، ولی هیچ یک از این موارد سبب از بین رفتن اتحاد و همبستگی آنان نشد. همگی با یک امام نماز می گزاردند و به یکدیگر اقتدا می کردند . در صفی واحد به مقابله با دشمنان می رفتند و در اجتماعات همچون مراسم حج در صفوفی فشرده ، اقتدار و اتحاد اسلامی را به نمایش می گزاردند.
آیت الله بروجردی با یاد آوری سیره ی بزرگان دین و بیان تمامی مشترکات ، بر اتحاد مسلمانان تأکید می ورزیدند، ایشان اعتقاد داشتند امروزه تمامی دنیا به مزایا و محاسن وحدت پی برده اند لذا دولت های مختلف جهان بر اساس منافع مشترک با یکدیگر پیمان اتحاد منعقد می کنند . گروهی برای استفاده ی مسالمت آمیز از منابع زیرزمینی و عده ای هم برای این که کشورشان از تجاوز بیگانگان در امان بماند پیمان می بندند . اما به عقیده ی آیت الله فقید پیمان و اتحاد بین مسلمانان می تواند محکمترین و با ثبات ترین پیمان ها باشد. زیرا اگر روزی منافع مشترک در میان ملل جهان از بین برود ، به تبع آن وحدت نیز از میان خواهد رفت و دیگر نیازی به آن احساس نخواهد شد ؛ ولی وحدت مسلمین چون از نوع عقیده و مذهب است هیچ گاه از بین نخواهد رفت زیرا اعتقاد به خدای یگانه و دین مشترک ، اعتقادی قلبی و ماندگار است.
3 – ابعاد تقریب فرقه های اسلامی
صورتهایی که می توان برای تقریب ملل اسلامی ترسیم نمود به چهار بخش کلی تقسیم می شوند که عبارتند از :
1 – وحدت فرهنگی 2 – وحدت سیاسی 3 – وحدت اقتصادی 4 – وحدت مذهبی .
پیش تر بیان شد آن چه می تواند بین مسلمین جهان همبستگی و اتحاد پایدار به وجود آورد اعتقادات مشترک دینی و مذهبی است . به عبارت دیگر تقریب مذهبی ، عاملی برای نزدیکی و اتحاد در سایر زمینه ها اعم از فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی است .
آیت الله بروجردی رحمة الله بیشترین توان خود را در راه تقریب مذهبی مسلمانان جهان به کار بست به این امید که اتحاد دینی مسلمین راهکاری برای سایر زمینه های اتحاد باشد.
ایشان با بیان این جمله که : « من آرزوها در این زمینه داشتم » نشان می دهند به اتحاد مسلمین در تمامی زمینه های موجود علاقه مند بوده اند و از راه تقریب مذهبی اتحاد و همبستگی در جنبه هّّّّّای دیگر را، جستجو می کرده اند . اما عمر ایشان چنین اجازه ای را به وی نداد.
آیت الله فقید معتقد بودند ، مشکلات سیاسی و اقتصادی کشورهای اسلامی زنجیروار به یکدیگر متصل است و برای اصلاح هر کدام از آن مشکلات باید در زمینه های دیگر هم مشکلات را مرتفع نمود. اگر به دنبال رونق و شکوفایی اقتصادی کشورهای اسلامی هستیم باید در زمینه سیاسی نیز به خود متکی باشیم.
به عبارت دیگر کشورهای اسلامی زمانی می توانند از زیر یوغ استعمار رها شوند که دارای اقتصادی متناسب با روز باشند.
ایشان از پیشرفتهای بیگانگان در علوم و صنابع و عقب ماندگی کشورهای اسلامی و سلطه ی دشمن بر جان و مال آنها ، سخت منقلب می شدند و ناله می نمودند و می فرمودند:
اگر زعمای ملل اسلامی به رمز تقدم و ترقی ملل راقیه جهان در امر صنایع و علوم مادی واقف شوند و علاقه به استقلال مسلمانان و عظمت دین مبین اسلام داشته باشند می توانند در سایه عمل به تعالیم عالیه اسلام تمام عقب ماندگی های خود را جبران کنند.»
ایشان زمانی از ادامه مبارزه علیه فرقه ضاله بهائیان منصرف می شوند که نماینده شاه به ایشان می گوید :
«سفارت آمریکا پیام داده ما خود را موظف می دانیم از حقوق اقلیتهای مذهبی دفاع کنیم و اگر شما قادر به حفظ حقوق آنها نیستید ما این کار را می کنیم . » و آقای بروجردی با اظهار تأسف می گوید:
«خاتمه بدهید که باعث ذلت مسلمانان نگردد»
ایشان منشأ تمامی مشکلات را عدم اتحاد مسلمین می دانند . و معتقدند زمانی که مسلمانان در صدر اسلام با یکدیگر متحد بودند و صفوفی به هم فشرده داشتند دارای مجد و عظمتی بی مانند در جهان آن روز بودند . مصیبتها و بلایا در زمان از هم گسیختگی و انفکاک بر مسلمین نازل شد و اگر طالب گذشته ی پر افتخار «تمدن اسلامی» هستیم آن را باید فقط در اتحاد جستجو کرد.
4 – راههای دستیابی به وحدت از دیدگاه آیت الله العظمی بروجردی
پس از تبیین مفهوم اتحاد اسلامی و زمینه ی آن اینک این پرسش مطرح است که چرا با آن همه مشترکاتی که در فرق اسلامی موجود است ، وحدت نخستین آنان به پراکندگی تبدیل شد . انگیزه ها و بازدارنده های وحدت کدامند؟ راه دستیابی به آنها چیست؟
آیت الله بروجردی ، پس از اشاره به عزت و اقتدار مسلمانان پیشین در پرتو اتحاد و همبستگی به ریشه یابی وحدت مسلمانان پرداخته اند و آغاز تفرقه را فاصله گرفتن مسلمانان از اسلام اصیل و بازگشت به جاهلیت پیش از اسلام می دانند.
ایشان همچنین بر این باورند که استعمار و صلیبی گری نیز به این حرکت ارتجاعی دامن زده که آنان توانسته اند بر جهان اسلام سلطه پیدا کنند.
ایشان باور دارند با شناخت عوامل به وجود آورنده ی تفرقه و دریافت راههای دستیابی به وحدت می توان بار دیگر به دوران عزت و اقتدار اسلام باز گشت. در ذیل به مواردی از راههای دستیابی به وحدت اشاره شده است :
…………………………………………………………
تهوری، مسلم،آیت الله بروجردی و اتحاد جهان اسلام (منادیان تقریب 3)،ص65.