ایران و مصر و اندیشه تقریب

 

 

 

تقریب به معنی دعوت از نزدیك نمودن دیدگاه های مذاهب اسلامی است ودارای تاریخچه خاصی در ممالك اسلامی وبه ویژه كشور مصر می باشد. تقریب همچنین به معنی همكاری مشترك علمای اسلام برای زدودن سوء تفاهمات موجود بین فرقه های اسلامی به خصوص تشیع وتسنن می باشد. علمای تقریبی معتقدند برای تحقق اهداف تقریب ،نیازی بر ترك تعالیم تسنن توسط اهل سنت ویا ترك تعالیم تشیع توسط شیعیان نیست بلكه همزیستی برادرانه و بدون تخاصم بین گروههای اسلامی محور تقریب مذاهب تلقی می گردد. به عبارت دیگر هدف تقریب، كاهش خصومت ودشمنی دربین پیروان مذاهب اسلامی بوده است.

دانشگاه الازهر درمصر تا قبل از حكومت انورسادات از پیشكسوتان دعوت به تقریب بود. حسن ابراهیم حسن درتاریخ الدوله الفاطمیه می نویسد: « تسمیه الازهر به حضرت فاطمه (س) نسبت داده شده است چراكه سلسله فاطمیون كه درسال 909 میلادی در مصر به حكومت رسیدند خود را منصوب به حضرت زهرا (س) می دانستند. فاطمیون، الازهر را برای ترویج مذهب شیعه درسال 972 میلادی تاسیس كردند.رهبران این سلسله معتقد بودند زمان تبلیغ شیعه از طریق معرفی علمی فرارسیده و باید از طریق آموزش ، تعالیم این مذهب را ترویج كرد. فاطمیون به تاسیس دانشگاه الازهر بسنده نكردند ودرسال 1005 میلادی مركز فرهنگی دارالحكمه را دائر كرده و این مركز نیز وظیفه تبلیغ تشیع را به عهده داشت.»

گفته می شود علیرغم حركت متعادل فاطمیون در اوایل حكومت خود نسبت به ترویج مذهب شیعه، درسالهای بعد دچار افراط و زیاده روی نسبت به انجام این امر شدند. برای مثال دولت فاطمی مردم را از خواندن كتابهای مذاهب دیگر منع می نمود و سعی در انزوای اهل تسنن داشت و شاید این سیاست یكی از علل گرایش ایوبیان به تبلیغ تسنن و اقبال اهل تسنن از این سلسله بود. ایوبیان كه پس از انقراض دولت فاطمیون درسال 1175 میلادی به قدرت رسیدند مصر را به مركز فرهنگی قدرتمندی برای ترویج تسنن تبدیل كرده و موسس این دولت صلاح الدین ایوبی كه شافعی مذهب بود تدریس فقه شیعه را در الازهر ممنوع كرد. این سیاست باعث شد الازهر دچار ركود علمی شود واین وضعیت حدود هشتاد سال طول كشید اما دردوران حكومت مملوكیان و عثمانیان برمصر، علی رغم حاكمیت مذهب تسنن، شیعیان از وضعیت بهتری نسبت به دوران ایوبیان برخوردار شدند. درزمان مملوكیان نماز جمعه مجدداً در دانشگاه الازهر برپا شد ودركنار تدریس فقه شافعی، عده ای از علما نیز برای تدریس فقه دیگر مذاهب من جمله تشیع تعیین شدند.

درسال 1789 حمله فرانسه به مصر باعث شد علمای الازهر با پشتیبانی مردم پرچم مقاومت در مقابل فرانسویان را برافرازند و با فراموش كردن اختلافات خود با دیگر مذاهب، وحدت و یكپارچگی مسلمانان را به منصه ظهور برسانند. همكاری علمای الازهر با شیعیان ودیگر تقریبیون ، باعث شكست حملات فرانسویان شد. دراین دوره اعدام علمای اسلامی توسط نیروهای فرانسوی علقه های همبستگی و تقریب در مقابل دشمن خارجی را در بین مسلمانان تقویت كرد.

درسال 1805 محمدعلی به عنوان والی مصر انتخاب شد. وی كه ذاتاً فردی قدرت طلب بود، وجود علمای الازهر به ویژه اتحاد بین آنان و جامعه اسلامی را مانعی برای تحكیم حاكمیت خود می پنداشت وبرای رفع این موانع با تمسك به حربه تفرقه بیانداز وحكومت كن وتفكیك دین از سیاست، اقدام به تضعیف علمای اسلام و دانشگاه الازهر نمود. این سیاست كه به عدم تمكن مالی الازهر برای اداره خود منجر شد باعث زوال تدریجی این دانشگاه گردید و زمینه را برای وابستگی مالی آن به قدرتهای خارجی به ویژه دولت بریتانیا فراهم ساخت. درسال 1915 مشاور مالی حكومت مصر كه فردی انگلیسی بود به شیخ الازهر پیشنهاد كرد برای بهبود وضع مالی علمای الازهر كمكهایی از دولت انگلیس را بپذیرد.‌(1) دراین دوره سیاست حكومت مصر و مستشاران انگلیسی تفكیك دین از سیاست و ممانعت از اتحاد مذاهب مختلف در زیر لوای اسلام بود. بدین صورت علمای مذاهب مختلف در الازهر به دلیل عدم یكپارچگی، گروه گرایی وتوجه به منافع شخصی نتوانستند رسالت اسلامی خود دراین دوره را ادا نمایند.

در دهه هفتاد افزایش تماسهای علما و مراكز دینی مختلف به ویژه شیعه و سنی زمینه تاسیس دارالتقریب درمصر را فراهم آورد. فعالیتهای مرجع فقید شیعیان جهان حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) نقش عمده ای در تاسیس این مركز داشت. ایشان اعتقاد راسخی به لزوم رفع اختلاف بین مذاهب اسلامی داشت وتحقق این امر را موجب اعتلای اسلام می دانست. آیت الله العظمی بروجردی با درایت خاص خود می دانست كه اگر بنا شود تفاهمی در بین مسلمین ایجاد شود باید از مجامع علمی سرچشمه بگیرد. ازسوی دیگر به توان علمی جامع الازهر مصر نیز واقف بود لذا از امكانات و فرصتها برای رابطه با علمای مصر استفاده لازم را نمود. آیت الله فقید برای شروع این تماسها، علامه شیخ محمدتقی قمی ، كه مردی دانشمند، متین وعلاقه مند به اتحاد اسلامی بود را به عنوان نماینده خود به مصر اعزام داشت وماموریت وی را تلاش جهت گسترش فعالیتهای تقریبی در مصر وتشویق علمای اسلام جهت اهتمام برای تحقق اتحاد اسلامی عنوان كرد. علامه شیح محمد تقی قمی پیام شفاهی آیت الله را به شیخ مجید سلیم كه مقام شیخ الازهر را در آن زمان داشت، ابلاغ نمود وپیام متقابل شیخ سلیم به آیت الله بروجردی ، باب مكاتبات و مراودات تقریبی بین حوزه قم و دانشگاه الازهر درمصر را باز كرد. طولی نكشید كه یكی از علمای مصر به نام شیخ حسن باقوری كه استاد دانشگاه الازهر و وزیر اوقاف مصر بود به ایران مسافرت و با آیت الله العظمی بروجردی ملاقات كرد. متعاقباً كتاب مختصر المنافع علامه حلی وتفسیر مجمع البیان شیخ طوسی در مصر طبع ومورد بهره برداری اساتید و طبقه دانشمند مصر قرار گرفت. به دنبال این تماسها دانشگاه الازهر برای اولین بار درتاریخ پیدایش خود در روز عاشورا مجلس بسیار مجلل وباشكوهی برای عزای امام حسین (ع) برپا كرد. پس از درگذشت شیخ مجید سلیم، شیخ شلتوت زعامت دانشگاه الازهر را به عهده گرفت. وی كه از افراد علاقه مند به اتحاد امت اسلام و دارای دیدی عمیق و ژرف در مسائل تقریبی بود ارتباط نزدیكی با آیت الله العظمی بروجردی (ره) برقرار كرد و طی نامه ای ایشان را برادر معظم خود خواند.

تاسیس دارالتقریب بین مذاهب اسلامی در مصر نقش عمده ای در هماهنگی بین فرق مختلف اسلامی ایجاد كرد وبه اولین گام مهم و تعیین كننده منجر شد. این گام مهم تدریس فقه مذاهب اسلامی شیعه وسنی در دانشگاه الازهر بود. این موضوع در ماده سوم اساسنامه دارالتقریب به این صورت آورده شد:

« تدریس فقه مذاهب اسلامی در دانشگاههای اسلامی و درهمه نقاط تا جایی كه به دانشگاههای اسلامی عمومی تبدیل شوند، صورت خواهد گرفت.»

پیشنهاد برنامه تدریس مذهب جعفری در الازهر اگرچه عملی نشد ولی با یك واقعه مهم دیگر مقارن گردید وآن فتوای شیخ شلتوت مبنی بر جایز بودن پیروی از فقه شیعه بود. بدین صورت بزرگترین مرجع رسمی اهل سنت و بالاترین قدرت علمی مصر با كمال صراحت فتوا داد كه پیروان مذهب شیعه اثنی عشریه علی رغم تبلیغات سوء با دیگر مذاهب اسلامی از نظر برخورداری از امتیازات اسلام برابر هستند و به همه مسلمین اهل سنت و جماعت اجازه داده می شود كه درصورت تمایل از فتاوی علمای شیعه جعفری پیروی كنند.

علمای مصر پس از دوران شیخ شلتوت نیز در یك ارتباط تنگاتنگ با حوزه های علمی شیعی ، فعالیتهای تقریبی خود را ادامه دادند واین امر علقه های محكمی بین مردم ایران و مصر به وجود آورد. گفته می شود علی رغم آنكه فقه معرفی شده درمصر غیرشیعی می باشد ولی وجدان مردمی مصر گرایشات شیعی دارد. لذا پیروان مسلك وهابی به منظور دورنگهداشتن مردم مصر از سطوح فقهی وعقلی مذهب شیعه به مقابله با تشیع پرداخته و درصدد هستند گرایشات وحدت گرایانه علما ومردم مصر را به انحراف كشانند. درحال حاضر دلایل زیادی برتمایل مردم مصر به تفاهم با برادران شیعه خود وجود دارد واین نشات گرفته از علاقه آنان به اهل بیت می باشد.برای نمونه مردم مصر به زیارت قبور شریف معصومین علاقه دارند و بوسه بر آنها را جایز می دانند، بیشترین اسم رایج در مصر بعد از اسم پیامبر اسلام (ص) اسامی علی (برای مردان) وفاطمه (برای زنان) است . در مشهورترین اشعار ملی ویژه كودكان حضرت فاطمه زهرا(س) به عنوان مادر و حضرت علی (ع) به عنوان پدر خطاب شده است. درخصوص برگزاری اعیاد و آداب ماه مبارك رمضان . مردم مصر پایبند به عادات خاص فاطمیان هستند كه نشات گرفته از فرهنگ تشیع است.

انتشار كتاب المراجعات كه مشروح مناظره بین عالم بزرگ اسلام عبدالحسین شرف الدین الموسوی (ره) از پرچمداران تقریب در جبل عامل لبنان و شیخ سلیم رئیس الازهر می باشد، نقش مهمی در زدودن سوء تفاهمات اهل سنت نسبت به شیعه داشته است. شیخ سلیم در آخرین مراجعه اعتراف كرده است كه فرقی بین سنی و شیعه وجود ندارد واختلافات موجود میان شیعه وسنی كمتر از اختلافات موجود میان امامان مذاهب چهارگانه است.

درحقیقت ایجاد تفاهم و دوستی بین شیعه وسنی در محیط فرهنگی مصر از استعداد بالایی برخوردار است. دلایل این امر به شرح زیر می تواند باشد.

1- وجود قبور تعدادی از منسوبین به اهل بیت نظیر مالك اشتر درمصر باعث شده مردم این كشور بیش از مردم سایر كشورهای اسلامی نسبت به اهل بیت اظهار محبت و ابراز ارادت نمایند.

2-مردم مصر علناً دارای تمایل فراوان برای تفاهم ونزدیكی با سایر برادران مسلمان منجمله شیعیان می باشند و پس از پیروزی انقلاب اسلامی این تمایل افزایش یافته است.

3-نقش الازهر به عنوان یك مركز روحی ومعنوی بزرگ كه در ابتدا برای انتشار مذهب شیعه تاسیس شده و اهداف تقریبی را دنبال می كرده است نیز نمی تواند نادیده گرفته شود. گرچه این دانشگاه در بسیاری مقاطع تحت تاثبر دیدگاههای سیاسی حاكمان مصر قرار داشته است.

4-دربعد تاریخی ، تشكیل دولت فاطمی در مصر توسط شیعیان و دشمنی تاریخی بین مصریان و وهابیون همواره به عنوان سدی در مقابل دشمنان اندیشه تقریب عمل كرده است، به همین دلیل وهابیون علیرغم تلاشهای فراوان در مصر موفق به بسط تفكر تخریبی خود برعلیه شیعه نبوده اند. جای شگفتی نیست كه به دلایل فوق برخی از قانونگذاریهای مصر براساس مذهب شیعه باشد. برای مثال دو ماده از قانون مدنی مصر از مذهب شیعه گرفته شده است. در دوران عبدالناصر، الازهر اقدام به انتشار یك دائره المعارف فقهی تحت عنوان « فقه اسلام درمذاهب هشتگانه» كه عبارت بودند از چهار مذهب اهل سنت، مذاهب اثنی عشری وزیدی ومذاهب اباضی وظاهری نمود. دراین دهه جمعیتی تحت عنوان « اهل البیت» در مصر تشكیل شد ودر وزارت امور اجتماعی با شماره 1852 به ثبت رسید و به صورت نامنظم نشریاتی منتشر نمود. این جمعیت پس از پیروزی انقلاب اسلامی بنا به دستور انورسادات تعطیل شد. این جمعیت نقش مهمی درامر تقریب بین مذاهب داشت. درمصر تیره سادات باعنوان « اشراف» شناخته می شوند و جمعیت اشراف در مصر حفظ نسب اموات منسوب به اهل بیت را به عهده دارد.

در منطقه صعید به ویژه استانهای قنا و اسوان گروهی به نام «جعافره» كه منتسب به حضرت امام جعفر صادق (ع) می باشند وجود دارند ودارای تفكرات تقریبی وهمزیستی برادرانه با جماعت اهل سنت می باشند. تعداد جعافره درمصر به دو میلیون نفر می رسد.

بُهره ها گروه دیگری از شیعیان اسماعیلیه آفریقا هستند كه در دوران حكومت انورسادات به مصر مهاجرت كردند و با استفاده از تواناییهای مادی خود وزیر اوقاف مصر را تشویق به ترمیم مساجد شیعی فاطمیون نظیر مسجد «الانور» نمودند واین مسجد تبدیل به مقر این جماعت گردید. بُهره ها همچنین مسجد الحسین (ع) ومسجد زینب (س) را ترمیم و تجدید بنا نمودند.

فرقه صوفیه در مصر كه از پیروان حضرت امام علی (ع) هستند نیز همواره همكاریهای علمی خوبی با علمای اهل تسنن داشته اند. رهبران جنبش صوفیه در مصر كه واقف به علاقه مردم این كشور به اهل بیت بوده اند همواره با فعالیتهای فرهنگی خود مانعی برای رشد تعالیم تفرقه گرانه وهابیت شده اند.

وجود بُهره ها، صوفیه، جعافره و گروههای طرفدار اهل بیت از سویی و تفكر روشن برخی از علمای مصر نظیر شیخ محمود شلتوت ، كواكبی، باعث رشد افكار تقریبی در مصر شده است. اگرچه فعالیتهای وهابیون كه پس از دوره عبدالناصر آغاز وتاكنون ادامه داشته نیز همواره با رشد اندیشه تقریب مقابله كرده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و برافراشته شدن پرچم اتحاد از سوی حضرت امام خمینی (ره) مردم مصر با شوق و حرارت زاید الوصفی پیام وحدت را تبریك گفتند، اما دستگاههای تبلیغاتی غرب وشبكه بین المللی وهابیت با انتشار كتب ونشریات فراوان سعی در مشوه نمودن چهره تشیع درجوامع سنی مذهب نمود. بر این اساس كتابهایی كه شیعه را مورد ملامت قرار داده بود وكتب دیگری از دوران صفویه كه اهل سنت را مورد تهاجم قرار داده بودند، از مخازن بیرون كشیده و دوباره مطرح شدند. بهره برداری از انتشارات «الصحوه» جهت انتشار كتب برعلیه تشیع در مصر آغاز شد .این شركت انتشاراتی، بیش از صد كتاب را طی سالهای 1983 تا 1986 منتشر كرد. كلیه هزینه های مادی انتشار این كتب از طرف رهبریت وهابیون تامین می شد.

اگرچه این تهاجم ،مذهب تشیع را مورد انتقاد قرار داد اما از جنبه هائی نیز برای تبلیغ اندیشه تقربیون مفید بود چرا كه مردم مصر جهت شناخت موارد اختلاف شیعه وسنی علاقمند شدند و با ظهور متفكرین معاصر در مصر موضع طرفداران تقریب بین مذاهب تقویت گردید. برای مثال مرحوم علامه شیخ محمد غزالی كه عالمی قابل قبول دربین تمامی اقشار مصر بود همواره اختلاف میان امت اسلامی را مورد نكوهش قرار داد و از اندیشه تقریب طرفداری نمود وی می گوید: «ترس از اختلاف در فقه جایز نیست زیرا اختلاف فقها اجتناب ناپذیر است . عمل كسانی كه تقلید از مذهبی به خصوص را منع می كنند یك تعصب بیش نیست. این عمل ترغیب رهروان خود به عدم تقلید از مذاهب دیگر است كه نوعی تعصب مذهبی وتنگ نظری بوده و ارزش ندارد»‌(2)

رهبری اخوان المسلمین نیز اهتمام فراوانی به امر تقریب نمود واتحاد امت اسلام را برای مقابله با دشمن واحد دراین دوران ضروری دانست.

به نظر می رسد رشد افكار تقریبی در مصر اجتناب ناپذیر باشد. علما و روشنفكران مصری كه درحركت جدید خود احیای اسلام ناب را مدنظر دارند به اهمیت اتحاد و اتفاق اسلامی جهت مقابله با دشمن مشترك واقف هستند و پیشینه تاریخی وفرهنگ حاكم بر جامعه نیز بر این مطلب دلالت دارد، لذا می توان گفت تقریب در مصر اگر در مسیر صحیح هدایت شود می تواند در آینده پشتوانه محكم وحدت سیاسی وعاطفی جهان اسلام باشد.بدیهی است هرگونه تحول مثبت در روابط ایران و مصر موضع تقریبیون دوكشور را تقویت خواهد نمود.

……………………………………………………………..

1-خاطرات زندگانی حضرت آیت الله العظمی آقای بروجردی- به قلم محمد حسین علوی طباطبایی.

2- مجله تقریب 1 و 2و 3 – ویژه نامه كنفرانس وحدت اسلامی.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی گفتگوی ادیان

 

 

 

پاسخی بگذارید