الف) دیدگاهها و فتاوی علمای شیعه
1. آیت‌الله العظمی بروجردی
مرحوم آیت‌الله بروجردی در نامه‌ای به شیخ عبدالمجید سلیم، مفتی اعظم اهل‌سنت و رئیس اسبق دانشگاه الازهر، می‌نویسد:
«ازخدای متعال می‌خواهم که بی اطلاعی و جدایی و پراکندگی مسلمانان را نسبت به هم، به معرفت و شناخت واقعی و محبت و همبستگی مبدل سازد. و انّه علی مایشاء قدیر».(1)
آیت الله واعظ زاده خراسانی دبیر کل سابق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، که یکی از شاگردان آیت‌الله بروجردی است، نقل می‌کند که ایشان نسبت به قضیه خلافت، که یکی از مسائل مهم اختلافی بین شیعه و اهل سنت است، می‌فرمودند:
«امروز مسلمین نیاز ندارند که بدانند کی خلیفه بوده و کی نبوده، آنچه امروز نیاز مسلمانان است این است که بدانند از چه مأخذی احکام گرفته می‌شود، آنان می‌گویند قرآن و سنت, ما می‌گوییم قرآن و عترت. بنا بر این امروز که نه حکومتی است و نه خلافتی ما می‌توانیم حرف خود را به کرسی بنشانیم و بگویم مرجع مشکلات مردم ائمه اهل بیت)ع) هستند».(2)
2. امام خمینی
امام خمینی که یکی دیگر از منادیان راستین وحدت مسلمانان بود، می‌فرماید: «ما با مسلمین اهل تسنن یکی هستیم، واحد هستیم که مسلمان و برادر هستیم، اگر کسی کلامی بگوید که باعث تفرقه بین ما مسلمانها بشود بدانید که یا جاهل هستند و یا از کسانی هستند که می‌خواهند بین مسلمانان اختلاف بیندازند».(3)
و نیز می‌فرماید:
«اگر مسلمین وحدت کلمه داشتند امکان نداشت اجانب بر آ نها تسلط پیدا بکند این تفرقه بین مسلمین است که باعث شده است اجانب بر ما تسلط پیدا بکند … واجب است بر همه مسلمین که با هم با شند».(4)
3. آیت‌الله خامنه‌ای
از حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سؤال می‌شود که: با وجود ادلة متقن حاكم بر وجوب وحدت مسلمین، نظر حضرت مستطاب عالی در خصوص اطلاق امت اسلامی بر اتباع مذاهب دیگر اسلامی اعم از فرق چهارگانة اهل سنت، زیدیه، ظاهریه، اباضیه و دیگران كه اصول دین مبین را معتقدند، چیست؟ آیا تكفیر فرق مزبور، جایز است یا خیر؟ و اصولاً حدود تكفیر در عصر حاضر چگونه است؟
ایشان در جواب می‌فرمایند: «فرق اسلامی، همگی امت اسلامی محسوب و از تمام مزایای اسلامی برخور دارند و تفرقه بین طوایف مسلمین، علاوه بر آنكه خلاف تعلیمات قرآن كریم و سنت رسول گرامی اسلام(ص) است، موجب تضعیف مسلمین و سوژه به دست دشمنان اسلام دادن است، فلذا به هیچ وجه جایز نیست».(5)
4.آیت‌الله العظمی سیستانی
آیت‌الله العظمی سیستانی در پاسخ به این سؤال که آیا هرکس شهادتین را بر زبان آورد و رو به قبله نماز بخواند و از یکی از مذاهب هشتگانه (که عبارتند از: حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی، جعفری، زیدی، اباضی و ظاهری) پیروی کند، مسلمان است و خون و ناموس و مالش حرمت دارد؟ می‌فرماید:
«هر کس شهادتین را بر زبان آورد و هرکاری برخلاف آن انجام ندهد و به اهل بیت علیهم السلام دشمنی نورزد، مسلمان است.(6)
ب) دیدگاهها و فتاوی علمای اهل سنت
1. فتوای شیخ محمود شلتوت
از استاد بزرگوار شیخ محمود شلتوت رئیس دانشگاه الأزهر، سؤال شد که بعضی از مردم چنین می‌اندیشند برای آنکه مسلمان عبادات و معاملاتش صحیح باشد حتماً باید به یکی از مذاهب چهارگانه معروف عمل کند و در بین آنها مذهب شیعه امامیه و مذهب زیدیه نیست. آیا شما با این رأی به طور کلی موافقت دارید، و تقلید از مذهب شیعه امامیه را جائز نمی‌شمارید؟
ایشان در جواب چنین فرمودند:
«1. دین اسلام بر احدی از پیروانش متابعت از مذهب خاصی را لازم نمی‌شمرد، بلکه ما می‌گوییم: برای هر فرد مؤمن چنین حقی است که بتواند در ابتدای امر از هر یک از مذاهبی که صحیحاً نقل شده و در کتابهای مخصوص احکام آن مذهب نوشته شده است پیروی کند و همچنین کسی که از یک مذهب از این مذاهب پیروی می‌کرده می‌تواند عدول به مذهب دیگر بنماید، هر مذهبی باشد، و در این عمل باکی بر او نیست.
2. مذهب جعفری معروف به مذهب امامی‌اثناعشری، مذهبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مذاهب اهل‌سنت جایز است. و سزاوار است مسلمانان این مطلب را بدانند و از عصبیت و طرفداری‌های بیجا و بدون حق و حمایت از مذهب معینی خودداری کنند. دین خدا و شریعت او تابع مذهبی نیست یا منحصر در مذهبی نیست. هر کس به مقام اجتهاد فائز گردد عنوان مجتهد بر او بار، و در نزد خدای تعالی عملش مقبول خواهد بود.
و جایز است برای کسی که اهلیت نظر و اجتهاد را ندارد از ایشان تقلید کند و به آنچه در فقه‌شان مقرر داشته اند عمل بنماید، و در این مسئله بین عبادات و معاملات تفاوتی نیست».(7)
2. شیخ عبدالمجید سلیم(م1954)
شیخ عبد المجید سلیم رئیس اسبق دانشگاه الازهر، در نامه‌ای به آیت الله بروجردی، می‌نویسد:
««متأسفانه روزگاری بر مسلمانان گذشت که هدف دسیسة مغرضین قرارگرفتند، دسیسه‌ای که می‌خواست آنان را از حق باز دارد و نسبت به دین متزلزل وبه سوی باطل بکشاند و از دعوت به سوی خدا و جهاد در راه او جلوگیری کند و به وسیلة اختلاف و جدال، آنها را متفرق و پراکنده‌گرداند. پیوسته آثار این تفرقه، روی خِردها پرده می‌کشید و دلها را به خود مشغول می‌داشت و میان بیشتر مردم فاصله می‌افگند و آنان را از فهم صحیح و درک اسرار دین و فداکاری در راه بزرگداشت آن منصرف می‌ساخت. بنا براین نخستین چیزی که بر ما جمعیت علما (اعم از شیعه و سنی) واجب می‌باشد، این است که آنچه را وابسته به این افتراق و پراکندگی است، از اذهان مردم دور سازیم».(8)
3. شیخ محمد سید طنطاوی، شیخ الازهر
از شیخ محمد سید طنطاوی سؤال می‌شود که آیا جایز است هرکسی را که از یکی از مذاهب اسلامی، یعنی مذاهب چهارگانه اهل سنت، مذهب ظاهری، مذهب جعفری، مذهب زیدی و مذهب اباضی پیروی و تبعیت می کند، مسلمان بدانیم؟
او با اشاره به احادیثی از پیامبر گرامی اسلام(ص) که در آنها شرط اسلام اقرار به شهادتین و پذیرش ارکان اسلام مانند نماز، روزه، زکات، حج، بیان شده است، می‌گوید:
«هر انسانی، (جدا از اینکه مرد باشد یا زن)که شهادت دهد جز خداوند متعال معبودی نیست و محمد(ص) رسول خداست و این ارکان را به جا آورد و هر چیزی را از دین که به آن آگاهی دارد انکار نکند، مسلمان است و پیروان مذاهبی که در سئوال ذکر شده (همانطور که از ظاهر احوال آنها با خبریم) همه آنها به وحدانیت خداوند متعال گواهی می‌دهند و حضرت محمد(ص) را رسول خدا می‌دانند و به ارکان پنجگانه معترف هستند و آنها را انجام می‌دهند و اگر اختلافی در ادای این ارکان بین آنها وجود دارد، آن اختلاف، اختلاف در فروع است نه اختلاف در ارکان و اصول و ما نمی‌توانیم بگوییم که صاحبان این مذاهب مسلمان نیستند و شریعت اسلامی به پیروانش امر می‌کند که بر مردم بر اساس ظاهرشان حکم کنند و باطنشان را فقط خداوند متعال به آن داناست. در حدیث شریف آمده: “به من امر شده که بر مردم بر اساس ظاهرشان حکم کنم و خدا عالم به نهان است”. و باید اضافه کنم که در دانشکده های شریعت در دانشگاه الازهر، این مذاهب تدریس می‌شود و اختلاف بین آنها توضیح داده می‌شود، با علم به اینکه این اختلاف همانطوری که اشاره کردیم، اختلاف مشروع و به حقی است. زیرا که اختلاف در فروع است نه در اصول».(9)
4. دکتر واصل نصر، مفتی اعظم مصر
از محضر جناب آقای دکتر واصل نصر، مفتی کشور مصر در خواست می‌شود نظرتان را در مورد اقتدا کردن
پیروان مذاهب اسلامی به کسی که پیرو مذهب اهل بیت است اعلام فرمائید. آیا اقتدا کردن به ایشان صحیح است یا خیر؟
ایشان در جواب می‌فرماید:
هر مسلمانی که به خداوند ایمان داشته باشد وشهادت به وحدانیت خدا و رسالت حضرت محمد (ص) بدهد ومنکر ضروریات دین نشود وبه طور کامل عالم به ارکان اسلام ونماز وشرایط آن باشدصحیح است امامت جماعت او برای دیگران وامامت دیگران نسبت به او، هنگامی که شرایط ذکر شده را دارا باشد اگر چه امام وماموم اختلاف مذهبی داشته باشند وشیعه اهل بیت هم شامل همین مطلب است. ما همراهی می کنیم با آنها (شیعیان اهل بیت)درباره خداوند ورسول الله واهل بیت او وصحابه او واختلافی بین ماو آنها در اصول ومبانی شریعت اسلامی وضروریات قطعی دینی نیست. زمانی که خداوند افتخار حضور در دولت اسلامی را به ما عطا فرمود، درشهرهای تهران وقم ما پشت سر آنها وآنها نیز پشت سر ما نماز جماعت خواندند.
از خداوند خواستاریم که وحدت را بین امت اسلامی محقق سازد و هرگونه دشمنی، درگیری واختلاف را از آنان دور نماید و اختلاف در برخی فروعات فقهی، مذهبی را مرتفع سازد.(10)
5. شیخ محمدغزالی(معاصر)
شیخ محمد غزالی می‌گوید: «وظیفه مسلمین در این شرایط حساس و اوضاع خطرناک این است که از پراکندگی و اختلاف بازآیند و در برابر حمله‌های صلیبی مدرن، جبهه‌ای نیرومند به وجود آورند و در این مبارزه سرنوشت‌ساز، در سنگر استوار دین ثابت قدم بمانند و توجه داشته باشند که برای ایشان ، مایه ننگ و شوم است که به هنگام تجمع قوای شرّ و اتحاد دشمنان در حمله و هجوم همگانی بر ایشان، پراکنده و بی‌سامان باشند یا در میدان مسابقه واپس بمانند یا از تمسک به دین خود سستی کند؛ در شرایطی که پیروان مذاهب باطل به عقاید خود پای بندند».(11)
او می‌گوید: «به یاد دارم یکی از جاهلان، با خشم و خروش از من پرسید: چگونه شیخ الزهر(شیخ محمد شلتوت) فتوا داده است که تشیع، مذهبی اسلامی و مانند سایر مذاهب است؟ من درجواب گفتم: تو از شیعه اطلاع داری؟ از تشیع چیزی می‌دانی؟ او اندکی سکونت کرد و آن‌گاه گفت: ایشان گروهی از پیروان دینی، غیر از دین ما هستند. گفتم: ولی من دیده‌ام که ایشان درست به مانند ما نماز می‌کزادند و روزه می‌گیرند. مرد با تعجب گفت: چگونه چنین چیزی ممکن است؟ گفتم: عجیب‌تر اینکه ایشان درست مانند ما قرآن می‌خوانند و پیامبر خدا را بزرگ می‌دارند و فریضه حج را به جا می‌آورند گفت: شنیده‌ام آنها قرآنی دیگر دارند و با این اندیشه آهنگ کعبه می‌کنند که آن را مورد توهین قرار دهند. گفتم: تو معذوری؛
زیرا بعضی از ما چیزهایی درباره آنان می‌گویند که منظوری جز هتک حرمت ایشان ندارند».(12)
ج) فتوای مشترک اتحادیه جهانی علمای اسلام در اجلاس اردن
اتحادیه جهانی علمای اسلام در اجلاسی که با حضور بیش از 170 عالم و اندیشمند اسلامی از چهل کشور جهان در اردن برگزارشده بود، ضمن تأکید بر اعتدال و میانه‌روی در اسلام و مقابله با افراطی‌گری مذهبی، با صدور فتوای مشترکی اعلام نمود: تکفیر هیچیک از پیروان مذاهب هشتگانه اسلامی جایز نیست. در بیانیه این اجلاس آمده است که بر اساس دیدگاهها و فتواهای آیت الله سید علی سیستانی و دیگر مراجع شیعه (اعم از زیدی و جعفری)، شیخ الازهر، مفتی مصر، مفتی عمان، مجمع فقه اسلامی، مجلس اعلای امور دینی ترکیه، مفتی اردن و هیأت صدور فتوا در آنجا و فتوای شیخ یوسف قرضاوی، و بر اساس بحثها و بررسیهایی که در این کنفرانس انجام گرفت، آنچه را که ما بدان دست یافتیم، طی توافقی که در ذیل می‌آید اعلام می‌نماییم:
1. هر کس که پیرو یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی)، مذهب جعفری، زیدی، اباضی و ظاهری باشد، مسلمان است و تکفیر او جایز نیست. ریختن خون او و تعرض به مال و ناموس او حرام است.
همچنین طبق فتوای شیخ الازهر، تکفیر اصحاب عقیده اشعری، پیروان تصوف حقیقی و اهل اندیشه صحیح سلفی مجاز نیست. از این رو، هیچ کس حق تکفیر گروههای مسلمانی را که ایمان به خداوند متعال، پیامبر اکرم(ص)، ارکان ایمان و احترام به ارکان اسلام در خود دارند و در عین حال منکر مسلمات و بدیهیات دین نیستند، ندارد.
2.مذاهب هشتگانه پیش از اینکه اختلافاتی میان آنها باشد، مشترکات فراوانی دارند و پیروان این مذاهب در مبادی اساسی اسلام متفق القولند. همگی به خدای یگانه، قرآن کریم و حضرت محمد(ص) به عنوان فرستاده خدا برای همه‌ی بشریت، ایمان دارند. ضمن اینکه در باب ارکان پنجگانه اسلام یعنی شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج اتفاق نظر دارند و نسبت به ارکان ایمان، یعنی ایمان به خدا، ملائکه، کتابهای آسمانی، پیامبران، آخرت، مقدرات نیک و بد، هم عقیده هستند، اما اختلاف علما در این مذاهب اختلافاتی است در فروع و نه در اصول و این خود رحمت است؛ زیرا در گذشته گفته اند: اختلاف علما در رأی، امر خوبی است.
3. پیروی از مذاهب اسلامی به معنی التزام به راه صحیح و مشخص در فتواه‌است، لذا هیچ‌کس، بدون شایستگی خاص که آن مذهب آن را تأئید می‌کند، حق قرار گرفتن در جایگاه فقهی را ندارد و مجاز به صدور فتوا بدون تبعیت از راه صحیح نیست. ضمن اینکه کسی حق ندارد در صدد تشکیل و تأسیس مذهب جدید و اصرار فتوای غیر قابل قبول و به دور از قواعد شریعت باشد.(13)
………………………………………………………………….
پی‌نوشت‌ها:
1 . مجله حوزه، ش22، ص65.
2. خراسانی, واعظ زاده، زندگی آیت الله العظمی بروجردی، ص 390
3 . وحدت از دیدگاه امام خمینی، تنظیم معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ2، 1378ش.، ص210.
4 . وحدت از دیدگاه امام خمینی، ص 166
5.http://www.taghrib.ir/tmain_fa.aspx?lng=fa&mode=art&artid=5590
6.http://www.taghrib.ir/tmain_fa.aspx?lng=fa&mode=art&artid=1797
7. همبستگی مذاهب اسلامی(مقالات دارالتقریب)، ترجمه عبدالکریم بی آزار شیرازی، تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1377ش.، ص345-344.
8 . مجله رسالة الاسلام، سال4، شماره2؛ محمدتقی قمی، منادیان تقریب، مؤسسه دارالتقریب مصر، مسلم تهوری، ص118.
9.http://www.taghrib.ir/tmain_fa.aspx?lng=fa&mode=art&artid=1795
10.http://www.taghrib.ir/tmain_fa.aspx?lng=fa&mode=art&artid=762
11 . نشریه اندیشه تقریب، شماره3ع ص129.
12 . همان
13 .http://www.taghrib.ir/tmain_fa.aspx?lng=fa&mode=art&artid=1798