مقاله ای با عنوان «هوادار دولت ملی» که در شماره 369 روزنامه کارگزاران به چاپ رسیده بود، در صدد القای این نکته است که مرحوم آیت الله العظمی بروجردی، هوادار و پشتیبان دولت دکتر مصدق بوده است.
البته در متن این مقاله، نکات ذکر شده، نوعی تبیین مواضع آن مرجع فرزانه در برابر دولت دکتر مصدق می باشد، اما آنچه از محتوای این متن به ویژه تیتر مقاله به دست می آید، اثبات این نکته است که آیت الله بروجردی طرفدار دولت دکتر مصدق بود، در حالی که این طور نیست.
در واقع باید گفت که آیت الله بروجردی، جبهه ملی و مصدق را باور نداشت و تا آخر نیز بر همین ناباوری ماند. به همین دلیل به نهضتی که در یک سوی آن جبهه ملی و مصدق ایستاده بودند، با احتیاط می نگریست،(1)این عدم اعتقاد هر چند با سکوت و احتیاط ایشان همراه بود، اما در پاره ای مواقع به اعلام رسمی مخالفت آیت الله بروجردی با دکتر مصدق نیز مبدل می شد. یکی از این موارد، مخالفت صریح ایشان با طرح انحلال مجلس هفدهم بود که از سوی مصدق مطرح گردیده بود.
روزنامه شاهد، در شماره 1003 مورخ دوشنبه 12/5/1332 می آورد: «پیرو اعلامیه که آیت الله بهبهانی دایر به تحریم رفراندوم صادر کرده اند، اطلاع رسیده است که حضرت آیت الله العظمی بروجردی نیز شدیداً نسبت به عمل رفراندوم مصدق السلطنه عصبانی بوده و ضمن مذاکراتی که دیروز در قم میان آیت الله بهبهانی و ایشان صورت گرفته، مخالفت خود را صریحاً به آیت الله بهبهانی ابراز داشته اند و همین اطمینان از مخالفت ایشان بوده که آیت الله بهبهانی نیز اقدام به تحریم رفراندوم نموده اند. گفته می شود حضرت آیت الله العظمی بروجردی در نظر دارند به عنوان اعتراض به عملیات مصدق السلطنه ایران را ترک فرمایند…»(2)
در موارد دیگری نیز برخی سیاست های دکتر مصدق با واکنش آیت الله بروجردی مواجه می شد. پس در نگاه کلان حداقل می توان گفت که عنوان «هواداری آیت الله بروجردی از دولت ملی» جمله ای غیر مستدل و نادرست است. البته استناد به برخی اسناد تاریخی مبنی بر مخالفت آیت الله بروجردی با دولت دکتر مصدق را نمی توان دلیلی قاطع بر مخالفت مطلق ایشان با دولت دانست، بلکه نکته اینجاست که مدعای «هواداری دولت ملی» از سوی ایشان نیز امری باطل و غیر قابل پذیرش است.
آیت الله بروجردی و محمدرضا شاه
همین شائبه را عده ای از به اصطلاح مورخین در مورد رابطه آیت الله بروجردی با محمدرضا شاه نیز مطرح نموده اند. تعامل مصلحتی آیت الله بروجردی با شاه در پاره ای مواقع نه به معنای تأیید شاه بلکه بر اساس مصالحی کلان بود که آن مرجع دور اندیش جهت حفظ ثغور اسلامی و عزت دین اتخاذ می نمود. خطراتی از قبیل وجود دشمنانی سرسخت بر ضد اسلام، آیت الله را مجاب می نمود تا در برخی مواقع از شاه حمایت کند و به نوعی با دولت وقت مقابله نماید. به عنوان مثال باید به وجود حزبی خطرناک به نام حزب توده اشاره نمود.
آیت الله ابوالقاسم خزعلی، یکی از شاگردان آیت الله بروجردی در این مورد می گوید: «در جریان وقایع مربوط به دوره نخست وزیری مصدق، موضع گیری آیت الله العظمی بروجردی ویژگی خاصی داشت. در دوره مصدق، دشمنی قوی تر از شاه یعنی حزب توده برای دین و علما وجود داشت. اگر تنها شاه وجود می داشت، ایشان تنها دشمن خود شاه می شد، یعنی در واقع شاه مثل مترسکی بود که با وجودش توده ای ها شکسته می شدند. نظر آیت الله العظمی بروجردی این بود که شاه کمی تقویت شود تا حزب توده از صحنه محو گردد. اگر حزب توده قدرت می گرفت، نه دین می ماند و نه خدا. اما شاه به دروغ نام خدا و اسلام را بر زبان می راند. این دروغ آنها از حرف ها و شعارهای حزب توده بهتر بود. این سیاست تا زمانی که حوزه به اندازه کافی تقویت شد ادامه پیدا کرد. بعد از کودتا آیت الله العظمی بروجردی تلگراف تبریکی به شاه فرستاد و این کار نه به دلیل علاقه به شاه بلکه به سبب کینه نسبت به حزب توده بود… آقای بروجردی… به این باور رسید که شاه را کمی تقویت کنند، فقط برای برانداختن حزب توده، ایشان یا بایستی شاهد قدرت یافتن کفر و الحاد می بود و یا به ناچار برای ریشه کن ساختن کفر، ظلم و دستگاه آن به پذیرند، یعنی دفع اَفسد با فاسد…».(3)
البته ذکر مصادیق تقابل آیت الله العظمی بروجردی با دولت مصدق فقط منحصر به موارد ذکر شده نیست به عنوان نمونه باید به مخالفت جدی آن مرجع تقلید با لایحه اصلاح قانون انتخابات که دولت دکتر مصدق آن را تدوین و ارائه نموده بود، اشاره کرد.(4)
در هر حال هر چه بود، اصطکاک های موجود بین آیت الله العظمی بروجردی و دکتر مصدق با توجه به اسناد متعدد تاریخی که از جمله در خلال مقاله مزبور نیز همین اسناد به چشم می خورد، نوعی تقابل بین دولت ملی و آیت الله بروجردی را نمایان می سازد.
در پاره ای از مواقع نیز نوع مواضع آیت الله بروجردی در برابر دولت دکتر مصدق همراه با نوعی توافق به شمار می آمد که به عقیده نگارنده به اشتباه توسط نویسنده روزنامه کارگزاران به «هواداری از دولت مصدق» تعبیر شده است. در جریان هایی نظیر ملی شدن صنعت نفت، سکوت معنادار آیت الله العظمی بروجردی حاکی از اسرار ناگفته فراوانی بود که ذکر آنها در این مقال و مجال نمی گنجد. ایشان نهایت چیزی که در پاسخ به نامه دکتر مصدق در این مورد نوشتند این بود که: «… موفقیت جنابعالی را در تقویت اسلام و اصلاح امور عامه مسلمین از خداوند تعالی مسئلت می نماید…».(5)
واقعیت مهمی که در طور تاریخ، مراجع مجاهد با آن مواجه بوده و در همه موارد نیز آن را مراعات می نمودند، اتحاد در برابر دشمن بزرگتر و خطرناکتر بود تا بدین وسیله راه نفوذ این دشمن قدار به کیان اسلامی بسته شود. در جریان ملی شدن صنعت نفت نیز احساس خطر آیت الله العظمی بروجردی از نفوذ دشمنی به نام انگلیس، موضع سیاسی ایشان را در مورد این واقعه سیاسی با احتیاط همراه می نمود.
هلارس سفیر وقت ایالات متحده در ایران در نامه ای به وزارت خارجه به نکته جالبی اشاره می کند او می نویسد: «…گفتگوی دیروز غروب من تنها با شاه، بیش از یک ساعت طول کشید… در طول بعد از ظهر پیکی با پیامی از جانب(آیت الله) بروجردی، با نفوذترین روحانی در ایران نزد مصدق آمده بود. متن پیام این بود که با توجه به تهدید انگلستان، اگر این کشور به ایران تجاوز کند، همه ایرانیان باید متفقاً در برابر آن ایستادگی کنند و جبهه ای مستحکم تشکیل دهند، این پیام از جانب چنان روحانی بلند پایه ای اهمیت فراوان داشت. این یعنی آن که محافل مذهبی که به طور کلی مخالف عوام فریبی به شمار می آمدند، دست کم در مساله نفت به اتحاد با دولت اقدام کرده بودند…».(6)
در جریان کودتای 28 مرداد نیز موضع گیری احتیاط آمیز آن مرجع حاوی نکات مهمی بود. عدم همراهی و سکونت ایشان در جریان پیروزی کودتای 28 مرداد، هر چند مهر تأییدی بر دولت مصدق نبود، اما برخی از تحلیل گران را دچار این شبهه نمود که احتمالاً سکوت آیت الله نشانه حمایت و هواداری ایشان از دولت ملی است». در حالی که واقعیت چیز دیگری است. آنچه از اسناد سازمان سیا به دست می آید، این گونه است: «…تصمیم گرفته شد روز چهارشنبه 19 اوت / 28 مرداد اقداماتی صورت بگیرد. برای آماده سازی این تلاش، چند فعالیت ویژه می بایست صورت بگیرد. در زمینه اقدام سیاسی، قرار شد (آیت الله بهبهانی) و روحانی تهران به قم اعزام شود تا سعی کند آیت الله بروجردی روحانی اعظم را به صدور یک فتوا جهت اعلام جهاد علیه کمونیسم و نیز انجام یک فتوی جهت اعلام جهاد علیه کمونیسم و نیز انجام یک تظاهرات بزرگ در روز چهارشنبه ترغیب کند مبنی بر اینکه زمان آن رسیده است تا افسران و سربازان وفادار ارتش و مردم حمایت از مذهب و تاج و تخت گرد هم آیند»(7)
اما بر خلاف انتظار آنان… چنین انتظاری برآورده نشد.
اسناد سیا خود این مدعا را ثابت می کند… در رابطه با این واقعیت که قرار بود جنبه نظامی طرحی با اقدامی هماهنگ که خصومت علنی با دولت مصدق را به همراه آورد همراه باشد، مقامات مسئول اجرای طرح ناچار بودند از جزئیات آن بسیار منحرف شوند. طرح بر یک برنامه «بست نشینی» و یا نهضت پناه بردن سیاسی وسیع علیه دولت تأکید کرده بود؛ اما به اجراء درآوردن این برنامه غیر ممکن دانسته شد چون مجلس منحل شده بود و منتفذترین رهبران مذهبی مایل نبودند تعهداتی را که از آنها خواسته می شد، انجام بدهند، این عدم تمایل رهبران مذهبی به وسیله طراحان پیش بینی شده بود، اما عوامل اصلی سرویس اطلاعات مخفی بر طراحان اطمینان داده بودند که این رهبران هر اقدامی را که از آنها خواسته شود انجام خواهند داد».(8)
البته برخی اقدامات مصدق از قبیل تصویب قانونی مبنی بر اینکه هرگونه اهانت به آیت الله بروجردی جرمی تلقی خواهد شد که قابل تعقیب می باشد،(9)هر چند احترام به آیت الله به حساب می آمد، ولی به هیچ عنوان دال بر ارتباط وثیق و جانانه و حمایت طرفین نبود. کوتاه سخن آن که، هر چند آیت الله بروجردی به مقتضای زمانه دخالت چندانی در سیاست نمی کرد، ولی هرگاه دین و امت اسلامی در خطر آسیب قرار می گرفتند، از هیچ اقدامی جهت صیانت از حریم دین و ملت دریغ نمی ورزید، چرا که «آیت الله العظمی بروجردی؛ حامی دین و ملت بود».
……………………………………………………………………………………………………………
1- روحانیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت (نشست تخصصی ـ مجموعه سخنرانی ها)، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ص18.
2- ر.ک: حسین مکی…..
3- خاطرات آیت الله ابوالقاسم خزعلی، ص61ـ62.
4- محمدعلی همایون کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ترجمه فرزانه طاهری، ص162.
5- روحانیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت، همان، ص28ـ29.
6- اسناد روابط خارجی آمریکا درباره نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمه عبدالرضا مهدوی و اصغر اندرودی، ج1، ص285ـ286.
7- اسرار کودتا، اسناد محرمانه درباره عملیات سرنگونی دکتر مصدق، ترجمه دکتر حمید احمدی، ص77.
8- همان، ص105.
9- ر.ک: سرهنگ غلامرضا نجاتی، مصدق، سال های مبارزه و مقاومت، ج1، ص456ـ457. علی اکبر عالمیان
منبع: سایت اندیشه قم