مسأله 1245- برای پنج چیز بعد از سلام نماز، انسان باید دو سجدۀ سهو ـ به دستوری كه بعداً گفته می‌شود ـ به جا آورد:
اوّل: آن كه در بین نماز سهواً حرف بزند.
دوم: جائی كه نباید نماز را سلام دهد، مثلاً در ركعت اوّل سهواً سلام بدهد.
سوم: آن كه یك سجده را فراموش كند.
چهارم: آن كه تشهّد را فراموش كند.
پنجم: آن كه در نماز چهار ركعتی بعد از سجدۀ دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت؛ و نیز اگر در جائی كه باید بایستد، مثلاً موقع خواندن حمد و سورۀ اشتباهاً بنشیند، یا در جائی كه باید بنشیند، مثلاً موقع خواندن تشهّد اشتباهاً بایستد، بنابر احتیاط واجب باید دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ بلكه برای هر چیزی كه در نماز اشتباهاً كم یا زیاد كند، احتیاط مستحّب آن است كه دو سجدۀ سهو بنماید.
و احكام این چند صورت در مسائل آینده گفته می‌شود.
مسأله 1246- اگر انسان اشتباهاً یا به خیال این كه نمازش تمام شده حرف بزند، باید دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 1247- برای حرفی كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می‌شود، سجدۀ سهو واجب نیست، ولی اگر مثلاً سهواً آخ یا آه بگوید، باید سجدۀ سهو نماید.
مسأله 1248- اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره به طور صحیح بخواند، برای دوباره خواندنِ آن سجدۀ سهو واجب نیست.
مسأله 1249- اگر در نماز سهواً مدتی حرف بزند و تمام آن‌ها یك مرتبه حساب شود، دو سجدۀ سهو بعد از سلام نماز كافی است.
مسأله 1250- اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید، یا بیشتر، یا كمتر از سه مرتبه بگوید، احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 1251- اگر در جائی كه نباید سلام نماز را بگوید، سهواً بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَینا و عَلَی عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ» یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیكُم وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَركاتُهُ» باید دو سجدۀ سهو بنماید؛ ولی اگر اشتباهاً مقداری از این دو سلام را بگوید، یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیهَا النَّبِی وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ»، احتیاط مستحب آن است كه دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 1252- اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباهاً هر سه سلام را بگوید، دو سجدۀ سهو كافی است.
مسأله 1253- اگر یك سجده یا تشهّد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید، باید برگردد و به جا آورد، و بعد از نماز بنابراحتیاط واجب برای ایستادن بیجا دو سجدۀ سهو بنماید.
مسأله 1254- اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده، یا تشهّد را از ركعت پیش فراموش كرده، باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید و بعد از آن دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 1255- اگر سجدۀ سهو را بعد از سلام نماز عمداً به جا نیاورد، معصیت كرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد، و چنانچه سهواً به جا نیاورد هر وقت یادش آمد باید فوراً انجام دهد، و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1256- اگر شك دارد كه سجدۀ سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست به جا آورد.
مسأله 1257- كسی كه شك دارد مثلاً دو سجدۀ سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید كافی است.
مسأله 1258- اگر بداند یكی از دو سجدۀ سهو را به جا نیاورده، باید دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره دو سجدۀ سهو بنماید.
دستور سجدۀ سهو
مسأله 1259- دستور سجدۀ سهو این است كه بعد از سلامِ نماز، فوراً نیت سجدۀ سهو كند و پیشانی را به چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد و بگوید:
«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ» یا «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»
ولی بهتر است بگوید:
«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ اَلسَّلامُ عَلَیكَ‌اَیهَا النَّبی وَرَحمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ»
بعد باید بنشیند و دوباره به سجده رود و یكی از ذكرهائی را كه گفته شد بگوید، و بنشیند و بعد از خواندن تشهّد سلام دهد.
قضای سجده و تشهّد فراموش شده
مسأله 1260- سجده و تشهّدی را كه انسان فراموش كرده و بعد از نماز قضای آن را به جا می‌آورد، باید تمام شرائط نماز، مانند پاك بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرطهای دیگر را داشته باشد.
مسأله 1261- اگر سجده یا تشهّد را چند دفعه فراموش كند، مثلاً یك سجده از ركعت اوّل و یك سجده از ركعت دوم را فراموش نماید، باید بعد از نماز قضای هر دو را با سجده‌های سهوی كه برای آن‌ها لازم است به جا آورد، و لازم نیست معین كند كه قضای كدام یك آن‌ها است.
مسأله 1262- اگر یك سجده و تشهّد را فراموش كند، احتیاط واجب آن است كه هركدام را اوّل فراموش كرده اوّل قضا نماید، و اگر نداند كدام اوّل فراموش شده، باید احتیاطاً یك سجده و تشهّد و بعد یك سجده دیگر به جا آورد، یا یك تشهّد و یك سجده و بعد یك تشهّد دیگر به جا آورد، تا یقین كند سجده و تشهّد را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.
مسأله 1263- اگر به خیال این كه اوّل سجده را فراموش كرده، اوّل قضای آن را به جا آورد، و بعد از خواندن تشهّد یادش بیاید كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید؛ و نیز اگر به خیال این كه اوّل تشهّد را فراموش كرده، اوّل قضای آن را به جا آورد، و بعد از سجده یادش بیاید كه اوّل سجده را فراموش كرده، بنابر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.
مسأله 1264- اگر بین سلام نماز و قضای سجده، یا تشهّد كاری كند كه اگر عمداً یا سهواً در نماز اتفاق بیفتد نماز باطل می‌شود ـ مثلاً پشت به قبله نماید ـ احتیاط واجب آن است كه بعد از قضای سجده و تشهّد دوباره نماز را بخواند.
مسأله 1265- اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، چنانچه كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‌كند ـ مثل روگرداندن از قبله ـ انجام نداده، بنابراحتیاط واجب باید به قصد این كه وظیفۀ خود را انجام داده باشد، سجدۀ فراموش شده و بعد از آن تشهّد و سلام و دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ و نیز اگر یادش بیاید كه تشهّد ركعت آخر را فراموش كرده، احتیاطاً باید به قصد این كه وظیفۀ خود را انجام داده باشد، تشهّد را بخواند و بعد از آن سلام دهد و دو سجده سهو بنماید.
مسأله 1266- اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشّهد كاری كند كه برای آن سجدۀ سهو واجب می‌شود ـ مثل آن كه سهواً حرف بزند ـ بنابر احتیاط واجب باید سجده یا تشهّد را قضا كند، و غیر از سجدۀ سهوی كه برای قضای سجده یا تشهّد لازم است، دو سجدۀ سهو دیگر بنماید.
مسأله 1267- اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهّد را باید هر دو را قضا نماید و هركدام را اوّل به جا آورد، اشكال ندارد.
مسأله 1268- اگر شك دارد كه سجده یا تشهّد را فراموش كرده یا نه، واجب نیست قضا نماید.
مسأله 1269- اگر بداند سجده یا تشهّد را فراموش كرده، و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد به جا آورده یا نه، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.
مسأله 1270- كسی كه باید سجده یا تشهّد را قضا نماید، اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود، باید بعد از نماز سجده یا تشهّد را قضا نماید، بعد سجدۀ سهو را به جا آورد.
مسأله 1271- اگر شك دارد كه بعد از نماز قضای سجده یا تشهّد فراموش شده را به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته باید سجده یا تشهّد را قضا نماید، و اگر وقت نماز گذشته قضای آن مستحب است.
كم و زیاد كردن اجزاء و شرائط نماز
مسأله 1272- هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً كم یا زیاد كند، اگرچه یك حرف آن باشد، نماز باطل است.
مسأله 1273- اگر به واسطۀ ندانستن مسأله، چیزی از واجبات نماز را كم یا زیاد كند، نماز باطل است؛ ولی چنانچه به واسطۀ ندانستن مسأله حمد و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشا را آهسته بخواند، یا حمد و سورۀ نماز ظهر و عصر را بلند بخواند، یا در مسافرت نماز ظهر و عصر و عشا را چهار ركعتی بخواند، نمازش صحیح است.
مسأله 1274- اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده، یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده، باید نماز را به هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند؛ و اگر بعد از نماز بفهمد، باید دوباره نماز را با وضو یا غسل به جا آورد، و اگر وقت گذشته، قضا نماید.
مسأله 1275- اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش فراموش كرده، نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید، باید برگردد و دو سجده را به جا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بیجا دو سجده سهو بنماید.
مسأله 1276- اگر پیش از گفتن: «اَلسَّلامُ عَلَینا» و یا «اَلسَّلامُ عَلَیكُم» یادش بیاید كه دو سجدۀ ركعت آخر را به جا نیاورده، باید دو سجده را به جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد.
مسأله 1277- اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده به جا آورد.
مسأله 1278- اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد، نماز را باطل می‌كند ـ مثلاً پشت به قبله كرده ـ نمازش باطل است؛ و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‌كند انجام نداده، باید فوراً مقداری را كه فراموش كرده به جا آورد.
مسأله 1279- هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می‌كند ـ مثلاً پشت به قبله نماید ـ و بعد یادش بیاید كه دو سجدۀ آخر را به جا نیاورده، نمازش باطل است. و اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‌كند یادش بیاید، باید دو سجدهای را كه فراموش كرده به جا آورد و دوباره تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد، و دو سجدۀ سهو برای سلامی كه اوّل گفته است بنماید.
مسأله 1280- اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده، یا پشت به قبله، یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله به جا آورده، باید دوباره بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.