همزمان با ورود آیةالله العظمی بروجردی به شهر قم، امام خمینی فقه و اصول خارج را تدریس می نمود. مدت 16 سال كه آیةالله العظمی بروجردی مرجعیت كل را داشتند، امام در ترقی و پیشرفت حوزه و مقام مرجعیت نقش اساسی ایفا نمود.
دوره پادشاهی محمد رضا شاه
در دوره پادشاهی محمد رضا پهلوی، قم به علت اینكه از مراكز اصلی روحانیت و مخالف برنامه های استعماری و دین ستیزی عوامل بیگانه بود، مورد بی توجهی قرار گرفت و به شكل شهری عقب مانده در آمد.
امام خمینی رحمه الله همزمان با ورود آیةالله حائری در سال 1301ه . ش . (1329 ه .ق.) وارد شهر قم شدند و در 27 سالگی به تدریس كتابهای فلسفی پرداختند و حوزه علمیه قم را رونق دو چندان بخشیدند.
همزمان با ورود آیةالله بروجردی به قم، امام خمینی فقه و اصول خارج را تدریس می نمود. مدت 16 سال كه آیةالله بروجردی مرجعیت كل را داشتند، امام در ترقی و پیشرفت حوزه و مقام مرجعیت نقش اساسی ایفا نمود. با رحلت آیةالله بروجردی در فروردین 1340ه . ش . مرجعیت و زعامت حوزه علمیه قم به دست امام خمینی، آیةالله گلپایگانی و آیةالله مرعشی نجفی، افتاد.(1)
اولین اعتراض
مردم قم در سوم بهمن 1341 ه . ش . در تظاهراتی نسبت به عملكرد مأموران آستانه مقدسه، طاق نصرت و وسایلی كه برای استقبال از شاه تهیه شده بود، به آتش كشیدند.(2)
اوّلین مخالفت رسمی و علنی علما و مراجع قم، به رهبری امام خمینی، نسبتبه حكومت پهلوی، دربرابر انقلاب سفید شاه و لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی بود كه به موجب آن سوگند به قرآن انتخاب شوندگان حذف شده بود. عاقبت،این لایحه لغو گردید.
دومین مخالفت جدی علمای قم و امام با رژیم پهلوی، مخالفت با انقلاب سفید شاه و ملت یا اصلاحات ارضی بود كه قرار شد رژیم آن را به رفراندم بگذارد. امام خمینی رفراندم را تحریم نمود. شاه برای توجیه علما، در تاریخ 4/ 11 / 1341/ ه . ش . به قم آمد؛ ولی مورد بی مهری مردم و علما قرار گرفت و از او هیچ استقبالی به عمل نیامد. شاه از فرط ناراحتی، در سخنرانی خود، علما را مرتجع خواند و به آنان دشنام داد. وی پس از بازگشت، اصول شش گانه انقلاب شاه و ملت را به رفراندم گذاشت و به اصطلاح مورد تصویب ملت قرار گرفت.
حمله به فیضیه
امام و علمای قم در سال 1342ه . ش . به دلیل تصویب و اجرای مواد انقلاب سفید شاه و ملت، جشن عید نوروز را تحریم كردند. به دنبال آن، سربازان رژیم پهلوی در دوم فروردین 1342، در روز شهادت امام جعفر صادق علیه السلام كه از طرف آیةالله گلپایگانی مراسمی در فیضیه برگزار شده بود، به مدرسه فیضیه حمله كردند و به ضرب و جرح طلاب پرداختند. امام خمینی در مقابل این واقعه، در یك سخنرانی پرشور، تقیه را تحریم و دولت – اسدالله علم – را استیضاح كرد.
درگیری با حوزه علمیه قم
رژیم پهلوی برای كنترل روحانیت، طرح آزمون طلاب را به راه انداخت. تا زمانی كه آیةالله بروجردی در قید حیات بود، شاه جرأت نمی كرد این مسأله را مطرح كند.
در زمان مرجعیت آیةالله بروجردی، محمد رضا پهلوی در قالب تأسیس مدارس و دانشكده های مذهبی و دولتی، آزمون طلاب را مطرح كرد كه با مخالفت شدید آیةالله بروجردی مواجه شد و شاه عقب نشینی نمود. پس از رحلت آیةالله بروجردی، رژیم ابتدا سعی كرد مركز روحانیت و مرجعیت را از ایران به نجف منتقل سازد و پس از رحلت آیةالله بروجردی، تلگراف تسلیتی برای آیةالله حكیم به نجف ارسال كرد و به علمای قم توجه ای ننمود. پس از آن، دولت وقت – اسدالله علم – موضوع دولتی كردن جامعه روحانیت را مطرح و پس از آن آزمون طلاب را ارائه كرد كه آیةالله گلپایگانی یكی از مخالفان اصلی آزمون بود.(3)
آیةالله مرعشی نجفی، امام خمینی و دیگر مراجع و طلاب، با این طرح مخالفت كردند. عاقبت دولت با فشار و ارعاب چند دوره آزمون را برگزار كرد، ولی به هدف اصلی خود نایل نگشت.(4)
رژیم پهلوی همزمان با طرح آزمون، برای كنترل روحانیت، دست به اقداماتی زد، از جمله:
1. استخدام روحانیون در برخی دوایر دولتی، با هدف مشروعیت بخشیدن به حكومت خود؛
2. طرح بنیاد «سپاه دین»، به منظور كنترل در آوردن روحانیون و طلاب؛
3. ایجاد دارالترویج و دارالتبلیغ در قم؛
4. طرح سربازی طلاب و اعزام محصلین دینی برای خدمت سربازی و طرح تأسیس دانشگاه الهیات و دانشگاه اسلامی.(5)
قیام 15 خرداد
امام خمینی پس از تصویب و اجرای رفراندوم اصول شش گانه شاه و ملت و حمله رژیم به فیضیه، مستقیماً خود شاه را مورد حمله قرار می داد. ایشان در تاریخ 13 / 4 / 1342ه . ش . (عاشورای 1383 ه .ق.) در مدرسه فیضیه حضور یافت و در نطق تاریخی خود، ابهت دروغین شاه را در هم شكست. مأموران رژیم با قطع برق و ایجاد هرج و مرج نتوانستند جلوی سخنرانی امام را بگیرند. عاقبت در 15 خرداد 1342 ه . ش . (دوازدهم محرم 1383 ه .ق.) امام را دستگیرو روانه تهران نمودند. با شنیدن خبر دستگیری امام خمینی، در شهرهای قم، تهران، مشهد، شیراز، قزوین و كاشان تظاهرات برگزار شد. تظاهرات در قم با شدت و خشونت شدید مواجه شد. رژیم برای ایجاد ارعاب مردم، دیوار صوتی شهر را توسط هواپیماها شكست و در اثر این عمل، برخی از زنان باردار نوزادان خود را سقط كردند و برخی دچار عوارض قلبی و عصبی شدند.
دولت در تاریخ 17 / 4 / 1342ه . ش .، در قم حكومت نظامی اعلام كرد. مراسم هفتم و چهلم شهدای 15 خرداد در قم برگزار شد.
امام از 15 خرداد 42 تا 18 فروردین 1343 ه . ش . در تهران زندانی و تحت نظر بود. سرانجام رژیم، امام خمینی را آزاد كرد. ایشان در 18 فروردین وارد قم شد. مردم قم نسبت به ورود ایشان جشن بزرگی ترتیب دادند.
مخالفت با كاپیتولاسیون و تبعید امام
امام خمینی در تاریخ 4 / 8 / 1343 ه . ش . (بیستم جمادی الآخرة 1384) در پیامی، مخالفت خود را با كاپیتولاسیون اعلام كرد. پیشنهاد احیای كاپیتولاسیون در اسفند 1340، از سوی آمریكا به ایران داده شد و در تاریخ 13/7/1342 در كابینه علم به تصویب رسید و در مرداد 1343 ه . ش .، برای تصویب به مجلس برده شد و در تاریخ 14 / 7 / 43 با 73 رأی موافق و 63 رأی مخالف تصویب شد. وقتی خبر این مصوبه منتشر شد، امام آن را منافی استقلال ایران خواند و در تاریخ 12 آبان 1343 ه . ش .، در یك سخنرانی شدیداً به آن اعتراض نمود. در شب سیزدهم آبان 1343 ه . ش .، صدها كماندو منزل امام را محاصره و ایشان را بازداشت كردند. سرانجام امام خمینی را به تركیه تبعید نمودند و در تاریخ 9 جمادی الآخرة 1385 ه . ق. از تركیه به عراق تبعید كردند.
در صبح روز 13 آبان، شهر قم به اشغال نظامیان در آمد، بازارها تعطیل شد و اعتصاب و تظاهرات در شهرهای ایران به پاخاست، نمازهای جماعت و درسهای حوزه تعطیل شد و مراجع تقلید و علما، تبعید امام را طی بیانیه های مختلف محكوم كردند.
رژیم پهلوی پس از تبعید امام، در دوم خرداد 1345 ه . ش . به دستگیری طلاب و مبارزان قمی پرداخت و در 30 تیر همان سال با استفاده از تعطیلی درسهای حوزه، برای محو شعارهای موجود در مدرسه فیضیه و برداشتن عكس امام، به مدرسه فیضیه حمله برد و با شكستن در حجره ها، عكسهای موجود در حجره ها را برداشت.
17 خرداد 1354
در 15 خرداد 1354 ه . ش . مراسم سالگرد 15 خرداد 1342 ه . ش . در قم برگزار شد. شب 15 خرداد 1354، مصادف با شب جمعه بود. پس از پایان نماز جماعت به امامت آیةالله اراكی، تظاهراتی برپا شد كه بدون زد و خورد به پایان رسید. فردای آن روز نیز تظاهرات برپا شد و شعارهایی بر ضدّ رژیم داده شد.
در روز هفدهم خرداد، عده ای از طلاب در مدرسه فیضیه، علیه رژیم پهلوی شعار دادند. ساواك وارد عمل شد و مدرسه فیضیه را تسخیر كرد و با شكستن شیشه ها و زدن طلبه ها، به سوی دارالشفاء رفتند و تعداد زیادی از طلاب را دستگیر و روانه زندان نمودند و برخی را برای سربازی، به پادگانها فرستادند.(6) رژیم پهلوی مدرسه فیضیه را به مدت نامعلومی تعطیل اعلام كرد. عاقبت در 29 فروردین 1357، مدرسه فیضیه، پس از سه روز تحصن روحانیون، گشوده شد.(7)
همچنین در 15 خرداد 1356، دانشجویان و مردم قم سالگرد 15 خرداد را گرامی داشته، به تظاهرات پرداختند.
شهادت حاج آقا مصطفی خمینی
در اول آبان 1356 ه . ش . (نهم ذی قعده 1397 ه .ق.) آیةالله حاج سید مصطفی خمینی به طور مرموزی در خانه مسكونی خود درگذشت. پزشكان احتمال مسمومیت وی را می دادند. مراسم بزرگداشت شهادت وی، در قم در مسجد اعظم برپا شد و رسماً نام امام بر سر زبانها افتاد و از طرف علما و مراجع قم، از جمله آیةالله گلپایگانی، مجلس ختمی برگزار شد.(8) بعد از ظهر نیز كسبه شهر، بازار قم را فرش كردند و سخنرانان به بررسی ابعاد مختلف شهادت آیةالله مصطفی خمینی پرداختند. در این مجلس، تمام كاروانسراها و تیمچه ها از جمعیت موج می زد. و آن چنان مجلس باشكوهی برگزار شد كه از نظر كمیت و كیفیت در تاریخ قم بی سابقه بود.(9)
قیام 19 دی
در 17 دی 1356 ه . ش . (27 محرم 1398ه .ق.) مقاله ای تحت عنوان «ارتجاع سرخ و سیاه در ایران» با نام مستعار احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید كه در آن به امام شدیداً توهین شده بود. مردم قم در 19 دی 1356 ه . ش . در اعتراض به این مقاله اهانت آمیز، دست به تظاهرات زدند و این تظاهرات با هجوم پلیس شدیداً سركوب شد و عده ای مجروح و تعدادی شهید شدند.
تعداد مجروحین و شهدای قیام 19 دی دقیقاً معلوم نیست؛ ولی ساواك قم، تعداد شهدا را 5 نفر و مجروحین را 9 نفر و سپس در اعلامیه ای تعداد شهدا را 6 تن و مجروحین را 14 تن اعلام نمود.(10) یقیناً تعداد شهدا و مجروحین خیلی بیشتر از آمار اعلام شده بود.
قیام 19 دی قم، اوّلین جرقه ای بود كه شعله آن تبریز، جهرم، یزد و دیگر شهرها را بعد از هر چهل روز می گرفت و عاقبت به پیروزی انقلاب منجر شد.
……………………………………………………………………
1- نهضت امام خمینی، ج 1، ص 67.
2- همان
3- رژیم شاه آزمون گیری از طلاب، ص 24.
4- همان، ص 45.
5- تهاجم به روحانیت در حوزه های علمیه در تاریخ معاصر، ج 1، ص 116 و 117.
6- حماسه 17 خرداد 1354 مدرسه فیضیه، ص 43 و 56.
7- هفت هزار روز، ص 824.
8- همان، ص 743.
9- روز شمار انقلاب اسلامی، ج 2، ص 143.
10- 22دی به روایت اسناد و خاطرات، ص 217