مسأله 2121- انسان نمی‌تواند جنسی را كه سلف خریده پیش از تمام شدن مدت بفروشد، و بعد از تمام شدن مدت، اگرچه آن را تحویل نگرفته باشد، فروختن آن اشكال ندارد، ولی فروختن غلّه ـ مانند گندم و جو ـ پیش از تحویل گرفتن آن مكروه است.
مسأله 2122- در معاملۀ سلف اگر فروشنده جنسی را كه قرار داد كرده بدهد، مشتری باید قبول كند، و نیز اگر بهتر از آنچه قرار گذاشته بدهد و طوری باشد كه از همان جنس حساب شود، مشتری باید قبول نماید.
مسأله 2123- اگر جنسی را كه فروشنده می‌دهد، پستتر از جنسی باشد كه قرار داد كرده، مشتری میتواند قبول نكند.
مسأله 2124- اگر فروشنده به جای جنسی كه قرار داد كرده، جنس دیگری بدهد، در صورتی كه مشتری راضی شود اشكال ندارد.
مسأله 2125- اگر جنسی را كه سلف فروخته در موقعی كه باید آن را تحویل دهد، نایاب شود و نتواند آن را تهیه كند، مشتری میتواند صبر كند تا تهیه نماید، یا معامله را به هم بزند و چیزی را كه داده پس بگیرد.
مسأله 2126- اگر جنسی را بفروشد و قرار بگذارد كه بعد از مدتی تحویل دهد و پول آن را هم بعد از مدتی بگیرد، معامله باطل است.
فروش طلا و نقره به طلا و نقره
مسأله 2127- اگر طلا را به طلا، یا نقره را به نقره بفروشد، سكهدار باشند یا بیسكه، در صورتی كه وزن یكی از آن‌ها زیادتر از دیگری باشد، معامله حرام و باطل است.
مسأله 2128- اگر طلا را به نقره، یا نقره را به طلا بفروشد، معامله صحیح است و لازم نیست وزن آن‌ها مساوی باشد.
مسأله2129- اگر طلا یا نقره را به طلا یا نقره بفروشند، باید فروشنده و خریدار پیش از آن كه از یكدیگر جدا شوند، جنس و عوض آن را به یكدیگر تحویل دهند، و اگر هیچ مقدار از چیزی را كه قرار گذاشته‌اند تحویل ندهند، معامله باطل است.
مسأله 2130- اگر فروشنده یا خریدار تمام چیزی را كه قرار گذاشته تحویل دهد و دیگری مقداری از آن را تحویل دهد و از یكدیگر جدا شوند، اگرچه معامله به آن مقدار صحیح است، ولی كسی كه تمام مال به دست او نرسیده، میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2131- اگر خاك نقرۀ معدن را به نقرۀ خالص، و یا خاك طلای معدن را به طلای خالص بفروشند، معامله باطل است، ولی فروختن خاك نقره به طلا و خاك طلا به نقره اشكال ندارد.
مواردی كه انسان میتواند معامله را به هم بزند
مسأله 2132- حق به هم زدن معامله را خیار می‌گویند، و خریدار و فروشنده در یازده صورت می‌توانند معامله را به هم بزنند:
اوّل: آن كه از مجلس معامله متفرق نشده باشند، و این خیار را خیار مجلس می‌گویند.
دوم: آن كه مغبون شده باشند (خیار غبن)
سوم: در معامله قرار داد كنند كه تا مدت معینی هر دو یا یكی از آنان بتوانند معامله را به هم بزنند (خیار شرط).
چهارم: فروشنده یا خریدار مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طوری كند كه قیمت مال در نظر مردم زیاد شود (خیار تدلیس).
پنجم: فروشنده یا خریدار شرط كند كه كاری انجام دهد، یا شرط كند مالی را كه می‌دهد طور مخصوصی باشد، و به آن شرط عمل نكند كه در این صورت هم میتواند معامله را به هم بزند (خیار تخلف شرط).
ششم: در جنس یا عوض آن عیبی باشد (خیار عیب).
هفتم: معلوم شود مقداری از جنسی را كه فروخته‌اند مال دیگری است، كه اگر صاحب آن به معامله راضی نشود، خریدار میتواند معامله را به هم بزند، یا پول آن مقدار را از فروشنده بگیرد، و نیز اگر معلوم شود مقداری از چیزی را كه خریدار عوض قرار داده، مال دیگری است و صاحب آن راضی نشود فروشنده میتواند معامله را به هم بزند، یا عوض آن مقدار را از خریدار بگیرد. (خیار شركت).
هشتم: فروشنده خصوصیات جنس معینی را كه مشتری ندیده به او بگوید، بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است، كه در این صورت مشتری میتواند معامله را به هم بزند؛ و نیز اگر مشتری خصوصیات عوض معینی را كه می‌دهد بگوید، بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند (خیار رؤیت).
نهم: مشتری پول جنسی را كه نقد خریده تا سه روز ندهد و فروشنده هم جنس را تحویل ندهد كه اگر مشتری شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند، ولی اگر جنسی را كه خریده مثل بعضی از میوه‌ها باشد كه اگر یك روز بماند ضایع می‌شود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند (خیار تأخیر).
دهم: حیوانی را خریده باشد كه تا سه روز میتواند معامله را به هم بزند، و اگر در عوض حیوانی كه خریده، حیوان دیگری داده باشد، فروشنده هم تا سه روز میتواند معامله را به هم بزند (خیار حیوان).
یازدهم: فروشنده نتواند جنسی را كه فروخته تحویل دهد، مثلاً اسبی را كه فروخته فرار نماید كه در این صورت مشتری میتواند معامله را به هم بزند (خیار تعذّر تسلیم).
و احكام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.
مسأله 2133- اگر خریدار قیمت جنس را نداند، یا در موقع معامله غفلت كند و جنس را گرانتر از قیمت معمولی آن بخرد، چنانچه به قدری گران خریده كه مردم به آن اهمیت می‌دهند، میتواند معامله را به هم بزند؛ و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند، یا موقع معامله غفلت كند و جنس را ارزانتر از قیمت آن بفروشد، در صورتی كه مردم به مقداری كه ارزان فروخته اهمیت بدهند، میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2134- در معاملۀ بیع شرط ـ كه مثلاً خانۀ هزار تومانی را به دویست تومان می‌فروشد و قرار می‌گذارند كه اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد، بتواند معامله را به هم بزند ـ در صورتی كه خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند، معامله صحیح است.
مسأله 2135- در معاملۀ بیع شرط اگرچه فروشنده اطمینان داشته باشد كه هر گاه سر مدت پول را ندهد، خریدار ملك را به او می‌دهد معامله صحیح است، ولی اگر سر مدت پول را ندهد، حق ندارد ملك را از خریدار مطالبه كند، و اگر خریدار بمیرد، نمی‌تواند ملك را از ورثۀ او مطالبه نماید.
مسأله 2136- اگر چای اعلا را با چای پست مخلوط كند و به اسم چای اعلا بفروشد، مشتری میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2137- اگر خریدار بفهمد مالی را كه گرفته عیبی دارد، مثلاً حیوانی را بخرد و بفهمد كه یك چشم آن كور است، چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمی‌دانسته، میتواند معامله را به هم بزند، یا فرق قیمت سالم و معیوب آن را معین كند و به نسبت تفاوت قیمت سالم و معیوب از پولی كه به فروشنده داده پس بگیرد، مثلاً مالی را كه به چهار تومان خریده، اگر بفهمد معیوب است، در صورتی كه قیمت سالم آن هشت تومان و قیمت معیوب آن شش تومان باشد، چون فرق قیمت سالم و معیوب یك چهارم می‌باشد، میتواند یك چهارم پولی را كه داده ـ یعنی یك تومان ـ از فروشنده بگیرد.
مسأله 2138- اگر فروشنده بفهمد در عوضی كه گرفته عیبی هست، چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمی‌دانسته، میتواند معامله را به هم بزند، یا تفاوت قیمت سالم و معیوب را به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد بگیرد.
مسأله 2139- اگر بعد از معامله و پیش از تحویل گرفتن مال عیبی در آن پیدا شود، خریدار میتواند معامله را به هم بزند، و نیز اگر در عوض مال بعد از معامله و پیش از تحویل گرفتن، عیبی پیدا شود، فروشنده میتواند معامله را به هم بزند، ولی اگر بخواهند تفاوت قیمت بگیرند اشكال دارد.
مسأله 2140- اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را به هم نزند، دیگر حق به هم زدن معامله را ندارد.
مسأله 2141- هر گاه بعد از خریدن جنس عیب آن را بفهمد، اگرچه فروشنده حاضر نباشد، میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2142- در چهار صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد، نمی‌تواند معامله را به هم بزند، یا تفاوت قیمت بگیرد:
اوّل: آن كه موقع خریدن عیب مال را بداند.
دوم: به عیب مال راضی شود.
سوم: در وقت معامله بگوید: اگر مال عیبی داشته باشد، پس نمی‌دهم و تفاوت قیمت هم نمی‌گیرم.
چهارم: فروشنده در وقت معامله بگوید: این مال را با هر عیبی كه دارد می‌فروشم، ولی اگر عیبی را معین كند و بگوید: مال را با این عیب می‌فروشم و معلوم شود عیب دیگری هم دارد، خریدار میتواند برای عیبی كه فروشنده معین نكرده، مال را پس دهد، یا تفاوت قیمت بگیرد.
مسأله2143- در سه صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد، نمی‌تواند معامله را به هم بزند، ولی میتواند تفاوت قیمت بگیرد:
اوّل: آن كه بعد از معامله در مال تصرف كند.
دوم: بعد از معامله بفهمد مال عیب دارد و فقط ولی [در حال معامله] حق برگرداندن آن را ساقط كند.
سوم: بعد از تحویل گرفتن مال، عیب دیگری در آن پیدا شود، ولی اگر حیوان معیوبی را بخرد و پیش از گذشتن سه روز عیب دیگری پیدا كند، اگرچه آن را تحویل گرفته باشد باز هم میتواند آن را پس دهد، و نیز اگر فقط خریدار تا مدتی حق به هم زدن معامله را داشته باشد، و در آن مدت مال عیب دیگری پیدا كند، اگرچه آن را تحویل گرفته باشد میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2144- اگر انسان مالی داشته باشد كه خودش آن را ندیده و دیگری خصوصیات آن را برای او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصیات را به مشتری بگوید و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده، میتواند معامله را به هم بزند.
مسائل متفرقه
مسأله 2145- اگر فروشنده قیمت خرید جنس را به مشتری بگوید، باید تمام چیزهایی را كه به واسطۀ آن‌ها قیمت مال كم یا زیاد می‌شود بگوید، اگر چه به همان قیمت یا به كمتر از آن بفروشد، مثلاً باید بگوید كه نقد خریده است یا نسیه.
مسأله 2146- اگر انسان جنسی را به كسی بدهد و قیمت آن را معین كند و بگوید: این جنس را به این قیمت بفروش و هر چه زیادتر فروختی مال خودت باشد، هر چه زیادتر از آن قیمت بفروشد مال صاحب مال است، و فروشنده فقط میتواند مزد زحمت خود را از صاحب مال بگیرد؛ ولی اگر بگوید: این جنس را به این قیمت به تو فروختم و او بگوید: قبول كردم یا به قصد فروختن، جنس را به او بدهد و او هم به قصد خریدن بگیرد، هر چه زیادتر از آن قیمت بفروشد، مال خود او است.
مسأله 2147- اگر قصاب گوشت نر بفروشد و به جای آن گوشت ماده بدهد معصیت كرده است، پس اگر آن گوشت را معین كرده و گفته این گوشت نر را می‌فروشم، مشتری میتواند معامله را به هم بزند، و اگر آن را معین نكرده، در صورتی كه مشتری به گوشتی كه گرفته راضی نشود، قصاب باید گوشت نر به او بدهد.
مسأله 2148- اگر مشتری به بزاز بگوید پارچه‌ای می‌خواهم كه رنگ آن نرود و بزاز پارچه‌ای به او بفروشد كه رنگ آن برود، مشتری میتواند معامله را به هم بزند.
مسأله 2149- قسم خوردن در معامله، اگر راست باشد مكروه است، و اگر دروغ باشد حرام است.