شكّیات نماز

 

 

 

شكّیات نماز 23 قسم است: هشت قسم آن شك­هائی است كه نماز را باطل می‌كند، و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد، و نُه قسم دیگر آن صحیح است.

شك­های باطل

مسأله 1174- شك‌هایی كه نماز را باطل می‌كند از ‌این قرار است:

اوّل– شك در شمارۀ ركعت­های نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولی شك در شمارۀ ركعت­های نماز مستحب دو ركعتی و نماز احتیاط، نماز را باطل نمی‌كند.

دوم– شك در شمارۀ ركعت­های نماز سه ركعتی.

سوم– آن كه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر.

چهارم– آن كه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجدۀ دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر. (تفصیل ‌این مسأله در صورت چهارم [از مسألۀ1208] از صفحه 316).

پنجم– شك بین دو و پنج، یا دو و بیشتر از پنج.

ششم– شك بین سه و شش، یا سه و بیشتر از شش.

هفتم– شك در ركعت­های نماز كه نداند چند ركعت خوانده است.

هشتم– شك بین چهار و شش، یا چهار و بیشتر از شش، پیش از تمام شدن سجدۀ دوم؛ ولی اگر بعد از سجدۀ دوم شك بین چهار و شش، و چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید، احتیاط واجبآن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند، و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد، و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1175- اگر یكی از شك­های باطل برای انسان پیش‌ آید، نمی‌تواند نماز را به هم بزند، بلكه باید به قدری فكر كند كه صورت نماز به هم بخورد، یا از پیدا شدن یقین یا گمان ناامید شود.

شك­هایی كه نباید به آن‌ها اعتنا كرد

مسأله 1176- شك­هائی كه نباید به آن‌ها اعتنا كرد از ‌این قرار است:

اوّل– شك در چیزی كه محل به جا آوردن آن گذشته است، مثل آن كه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه.

دوم– شك بعد از سلام.

سوم– شك بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم– شك كثیرالشك، یعنی كسی كه زیاد شك می‌كند.

پنجم– شك امام در شمارۀ ركعت­های نماز، در صورتی كه مأموم شمارۀ آن‌ها را بداند؛ و همچنین شك مأموم در صورتی كه امام شمارۀ ركعت­های نماز را بداند.

ششم– شك در نماز مستحبی.

1 – شك در چیزی كه محل آن گذشته است

مسأله 1177- اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه ـ مثلاً شك كند كه حمد را خوانده یا نه ـ چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده، باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده به جا آورد، و اگر مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1178- اگر در بین خواندن آیه‌ای شك كند كه آیۀ پیش از آن را خوانده یا نه، یا وقتی آخر‌ آیه را می‌خواند شك كند كه اوّل آن را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1179- اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن ـ مانند ذكر و آرام بودن بدن ـ را انجام داده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1180- اگر در حالی كه به سجده می‌رود شك كند كه ركوع كرده یا نه، یا شك كند كه بعد از ركوع‌ ایستاده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1181- اگر در حال برخاستن شك كند كه سجده یا تشهّد را به جا آورده یا نه، باید برگردد و به جا آورد.

مسأله 1182- كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می‌خواند، اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات می‌خواند، شك كند كه سجده یا تشهّد را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند؛ و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شك كند كه سجده یا تشهّد را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد.

مسأله 1183- اگر شك كند كه یكی از ركن­های نماز را به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده، باید آن را به جا آورد، مثلاً اگر پیش از خواندن تشهّد شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد، و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن ركن را به جا آورده بوده، چون ركن زیاد شده نمازش باطل است.

مسأله 1184- اگر شك كند عملی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده، باید آن را به جا آورد؛ مثلاً اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند، و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را به جا آورده بوده، چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.

مسأله 1185- اگر شك كند كه ركنی را به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهّد است اگر شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر یادش بیاید كه آن ركن را به جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را به جا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است؛ مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را به جا نیاورده، باید به جا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، نمازش باطل است.

مسأله 1186- اگر شك كند عملی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده، باید به شك خود اعتنا نكند؛ مثلاً موقعی كه مشغول خواندن سوره است اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده باید به جا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین، اگر مثلاً در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

مسأله 1187- اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه، یا شك كند درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا نماز دیگر شده، یا به واسطۀ انجام كاری كه نماز را به هم می­زند از حال نمازگزار بیرون رفته، باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر پیش از‌ این­ها شك كند باید سلام را بگوید.

2 – شك بعد از سلام

مسأله 1188- اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه ـ مثلاً شك كند ركوع كرده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت ـ به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد ـ مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت ـ نمازش باطل است.

3 – شك بعد از وقت

مسأله 1189- اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نیست؛ ولی اگر پیش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده یا نه، یا گمان كند كه نخوانده، باید آن نماز را بخواند؛ بلكه اگر گمان كند كه خوانده باید آن را به جا آورد.

مسأله 1190- اگر بعد از گذشتن وقت شك كند نماز را درست خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1191- اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده، ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر، باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است بخواند.

مسأله 1192- اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند یك نماز خوانده، ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی، باید قضای نماز مغرب و عشاء را بخواند.

4 – كثیرالشك (كسی كه زیاد شك می‌كند)

مسأله 1193- اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند، یا در سه نماز پشت سر هم ـ مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر ـ شك كند كثیرالشك است، و چنانچه زیاد شك كردن او از غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1194- كثیرالشك اگر در به جا آوردن چیزی شك كند، چنانچه به جا آوردن آن نماز را باطل نمی‌كند، باید بنا بگذارد كه آن را به جا آورده، مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است، و اگر به جا آوردن آن نماز را باطل می‌كند، باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلاً اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر، چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می‌كند، باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.

مسأله 1195- كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می‌كند، چنانچه در چیزهای دیگرِ نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید، مثلاً كسی كه زیاد شك می‌كند سجده كرده یا نه، اگر در به جا آوردن ركوع شك كند، باید به دستور آن رفتار نماید، یعنی اگر ‌ایستاده ركوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.

مسأله 1196- كسی كه در نماز مخصوصی ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زیاد شك می‌كند، اگر در نماز دیگر ـ مثلاً در نماز عصر ـ شك كند، باید به دستور شك رفتار نماید.

مسأله 1197- كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می‌خواند زیاد شك می‌كند، اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شكی برای او پیش‌ آید، باید به دستور شك عمل نماید.

مسأله 1198- اگر انسان شك كند كه كثیرالشك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید. و كثیرالشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1199- كسی كه زیاد شك می‌كند، اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نكند، بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را به جا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش باطل است، مثلاً اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده باید ركوع كند، و اگر در سجده یادش بیاید، نمازش باطل است.

مسأله 1200- كسی كه زیاد شك می‌كند، اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه و اعتنا نكند، و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه از محل به جا آوردن آن نگذشته، باید آن را به جا آورد، و اگر از محل آن گذشته، نمازش صحیح است؛ مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده باید بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

5 – شك امام و مأموم

مسأله 1201- اگر امام جماعت در شمارۀ ركعت­های نماز شك كند، مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده، و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام باید نماز را تمام كند، و خواندن نماز احتیاط لازم نیست؛ و نیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است، و مأموم در شمارۀ ركعت­های نماز شك كند، باید به شك خود اعتنا ننماید.

6 – شك در نماز مستحبی

مسأله 1202- اگر در شمارۀ ركعت­های نماز مستحبی شك كند، چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می‌كند، باید بنا را بر كمتر بگذارد؛ مثلاً اگر در نافلۀ صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است؛ و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نمی‌كند ـ مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت ـ به هر طرف شك عمل كند، نمازش صحیح است.

مسأله 1203- كم شدن ركن نافله را باطل می‌كند، ولی زیاد شدن ركن آن را باطل نمی‌كند؛ پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده، باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را به جا آورد، مثلاً اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده؛ باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.

مسأله 1204- اگر در یكی از كارهای نافله شك كند، خواه ركن باشد یا غیر ركن، چنانچه محل آن نگذشته باید به جا آورد، و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1205- اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود، باید اعتنا نكند و نمازش صحیح است، و اگر گمانش به دو ركعت یا كمتر برود، بنابر احتیاط واجب باید به همان گمان عمل كند، مثلاً اگر گمانش به یك ركعت می‌رود، احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.

مسأله 1206- اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجدۀ سهو واجب می‌شود، یا یك سجده یا تشهّد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز سجدۀ سهو یا قضای سجده و تشهّد را به جا آورد.

مسأله 1207- اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است؛ و همچنین است اگر مثل نافلۀ یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را به جا آورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است یا نه، به شك خود اعتنا نكند.

شك­های صحیح

مسأله 1208- در نُه صورت اگر در شمارۀ ركعت­های نماز چهار ركعتی شك كند، باید فوراً فكر نماید، پس اگر یقین یا گمان به یك طرفِ شك پیدا كرد، همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند، وگرنه به دستورهائی كه گفته می‌شود عمل نماید، و آن نُه صورت از ‌این قرار است:

اوّل: آن كه بعد ازسر برداشتن از سجدۀ دوم شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند، و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده یا دو رکعت نشستهـ به دستوری كه بعداً گفته می‌شود ـ به جا آورد.

دوم: شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتناز سجدۀ دوم، كه باید بنا بگذارد كه چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند، و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط‌ ایستاده بخواند.

سوم: شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن  از سجدۀ دوم، كه باید بنا بر چهار بگذارد، و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد.

چهارم: شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتناز سجدۀ دوم، كه باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند، و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ ولی اگر بعد از سجدۀ اوّل، یا پیش از سر برداشتن از سجدۀ دوم^،  یكی از ‌این چهار شك برای او پیش‌ آید، بنابراحتیاط واجب باید به دستور همان شك عمل كندو نماز را هم دوباره بخواند.

پنجم: شك بین سه و چهار كه در هر جای نماز باشد، باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند، و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده یا دو ركعت نشسته به جا آورد.

ششم: شك بین چهار و پنج در حال ‌ایستاده، كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد، و یك ركعت نماز احتیاط‌ ایستاده یا دو ركعت نشسته به جا آورد.

هفتم: شك بین سه و پنج در حال ‌ایستاده، كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده به جا آورد.

هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ‌ایستاده، كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط‌ ایستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد.

نهم: شك بین پنج و شش در حال ‌ایستاده، كه باید بنشیند و تشهّد بخواند و نماز را سلام دهد و سجده سهو به جا آورد، و بنابر احتیاط واجب دو سجدۀ سهو دیگر برای ‌ایستادن بیجا بنماید.

مسأله1209- اگر یكی از شك­های صحیح برای انسان پیش‌ آید، نباید  نماز را بشكند، و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است؛ پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‌كند ـ مثل روگرداندن از قبله ـ نماز را از سر گیرد، نماز دومش هم باطل است؛ و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می‌كند، مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.

مسأله 1210- اگر یكی از شك­هائی كه نماز احتیاط برای آن‌ها واجب است در نماز پیش‌ آید، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است؛ پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می‌كند نماز را از سر گرفته باشد، نماز دومش هم  باطل است، و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می‌كند مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است.

مسأله 1211- وقتی یكی از شك­های صحیح برای انسان پیش‌ آید، چنانچه گفته شد باید فوراً فكر كند، ولی اگر چیزهائی كه به واسطۀ آن‌ها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود از بین نمی‌رود، چنانچه كمی ‌بعد فكر كند اشكال ندارد؛ مثلاً اگر در سجده شك كند می‌تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخیر بیندازد.

مسأله 1212- اگر اوّل گمانش به یك طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود، باید به دستور شك عمل نماید؛ و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفۀ اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود، باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.

مسأله 1213- كسی كه نمی‌داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است، باید به دستور شك عمل كند.

مسأله 1214- اگر بعد از نماز بداند در بین نماز حال تردیدی داشته، كه مثلاً دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده، یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده، باید  نماز احتیاط را بخواند.

مسأله 1215- اگر موقعی كه تشهّد می‌خواند، یا بعد از‌ ایستادن شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شك­هائی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفّاق بیفتد صحیح می‌باشد، برای او پیش‌ آید ـ مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت ـ چنانچه به دستور آن شك عمل كند، نمازش صحیح است.

مسأله 1216- اگر پیش از آن كه مشغول تشهّد شود، یا پیش از‌ ایستادن شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شك­هائی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش‌ آید، نمازش باطل است.

مسأله 1217- اگر موقعی كه‌ ایستاده بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج شك كند و یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش به جا نیاورده، نمازش باطل است.

مسأله 1218- اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش‌ آید؛ مثلاً اوّل شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوم عمل نماید.

مسأله 1219- اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بین دو و چهار شك كرده یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1220- اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده، ولی نداند كه از شك­های باطل بوده یا از شك­های صحیح؛ و اگر از شك­های صحیح بوده كدام قسم آن بوده است، باید دو ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده و دو ركعت نشسته و دو سجدۀ سهو به جا آورد  و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله1221- كسی كه نشسته نماز می‌خواند، اگر شكی كند كه باید برای آن، یك ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید یك ركعت نشسته به جا آورد؛ و اگر شكی كند كه باید برای آن، دو ركعت نماز احتیاط ‌ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد.

مسأله 1222- كسی كه ‌ایستاده نماز می‌خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از‌ ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می‌خواند (و حكم آن در مسألۀ پیش گفته شد) نماز احتیاط را به جا آورد.

مسأله 1223- كسی كه نشسته نماز می‌خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد، باید به وظیفۀ كسی كه نماز را‌ ایستاده می‌خواند عمل كند.