جامع كافي در نگاه آية‏اللّه‏ بروجردي

 

 

 

محمد تقي دانش

بي ترديد كتاب ارزنده كافي از معتبرترين مجموعه حديثي شيعه است كه بسياري از علما و محققان با اين كتاب در ارتباط بوده‏اند و عدّه‏اي زبان به مدح و ثناي آن گشوده‏اند؛ از جمله:

شيخ مفيد؛: «… كتاب الكافي و هو أجلّ كتب الشيعه و أكثرها فائدة…».⁽¹⁾

محقّق كركي؛: «… الكتاب الكبير في الحديث المسمّي بالكافي الّذي لم يُعمَل مثلُه…». همو مي‏گويد: «… و قدجمع هذا الكتاب من الأحاديث‏الشرعيّه والأسرار الربانيّه ما لايوجَدُ في غيره…».⁽²⁾

شهيد اوّل: «… كتاب الكافي في الحديث الّذي لم‏يُعْمَلْ للإماميّه مِثلُه…».⁽³⁾

مولي محمد امين استرآبادي: «… و قد سمعنا عن مشايخنا و علمائنا أنّه لم يُصَنَّفْ في الإسلام كتاب يوازيه أوْ يدانيه».⁽⁴⁾

شيخ حسين عاملي: «أَمّا كتاب الكافي فهو للشيخ أبيجعفر محمد بن يعقوب الكليني رحمه‏الله شيخ عصره في وقته و وجه العلماء و النبلاء. كان أوثق النّاس في الحديث و أَنقدهم له و أَعرفهم به. صنّف الكافي و هذّبه و بوّبه في عشرين سنة و هو مشتمل علي ثلاثين كتابا تحتوي علي ما لايحتوي غيره مما ذكرناه…».⁽⁵⁾

علاّمه مجلسي: «… كان أضبط الأصول و أَجمعها و أَحسن مؤلفات الفرقة الناجيه و أعظمها».⁽⁶⁾

محدّث نوري: «… الكتب الأربعة و كتاب الكافي بينها كالشمس بين نجوم السّماء…».⁽⁷⁾

ولي بايد توجّه داشت كه هر چند كتاب جامع و شريف كافي شايستگي اين مدح و ثناها، بلكه بسيار بالاتر از آن را دارد؛ امّا اين سخنان بدان معنا نيست كه ما راه مبالغه را پيموده و دچار افراط و زياده‏روي شويم.

اينك براي بسته شدن راه بر اين افراط و مبالغه‏ها خلاصه‏اي از نظريّه‏هاي دانشمندان را در زمينه اعتبار كافي و مقدار آن ذكر كرده و پاسخ مناسبي هم از سخنان مرحوم آية‏اللّه‏ بروجردي در زمينه هر يك از آن نظريّه‏ها ذكر خواهيم كرد و تا آن جا كه ممكن است تلاش خواهيم كرد كه بحث به درازا نكشد. و در پايان براي روشن شدن تبحّر آية‏اللّه‏ بروجردي در علم رجال تنها به ذكر يك نمونه از نظريّات او ـ كه نقش مهمي در علم رجال دارد ـ بسنده مي‏كنيم.

نظريّه‏هاي ارائه شده:

1. نظريّه قطع به صدور: صاحبان اين نظريّه اظهار مي‏دارند كه جميع آن‏چه در كتاب كافي آمده است قطعا از معصومين: صادر شده است. و همه اين اخبار حق است و حتي هيچ يك از آن اخبار به جهت تقيّه هم صادر نشده است و عمل به جميع آن‏ها واجب است و آن چه را هم كه نام امامي كه حديث از وي نقل شده است را مشخّص نكرده و با كلمه «رُوِيَ» و يا «قال العالم» روايت كرده است همه آن‏ها از حضرت صاحب الأمر(عج) نقل شده است و آن حضرت اين كتاب را ملاحظه فرموده و پسنديده است و فرموده است: «كافٍ لشيعتنا».⁽⁸⁾

2. نظريّه اطمينان به صدور: اين نظريّه نسبت به نظريّه نخست كمي تعديل شده است و به جاي ادّعاي قطع به صدور، ادّعا مي‏شود كه به صدور جميع روايات اين كتاب از معصومين: اطمينان داريم.⁽⁹⁾

3. نظريّه حجّيّت: نظريّه پردازان اين نظريّه چون مشاهده كرده‏اند كه ادّعاي قطع و يا اطمينان به صدور اثباتش مشكل، بلكه اصلاً قابل اثبات نيست، از اين ادّعا دست برداشته و مدّعي حجّيّت جميع اين احاديث شده‏اند بدون آن كه به فحص و بررسي سندهاي آن احاديث نيازي باشد و به عبارت ديگر گفته‏اند: اين روايات همه معتبر و صحيحند و بحث در صحت و سند آن كاري بيهوده و بي‏جاست و يا به تعبير محقق نائيني: «أنَّ المناقشةَ في أسناد روايات الكافي حرفة العاجز».⁽¹⁰⁾

قراين و ادلّه نظريّه‏ها

طبيعي است كه صاحبان اين نظريّه‏ها و هوادارانشان بر حسب نظر خود به قرايني استشهاد و به مطالبي استدلال كرده‏اند كه ذيلاً به اهمّ آن‏ها اشاره مي‏شود:

الف) كليني اگر امام عسكري7 را درك نكرده باشد حدّاقل شكي نيست كه سراسر عمر پربركتش در عصر غيبت صغري واقع شده و هم زمان با نوّاب اربعه4 بوده است كه به واسطه آنان امكان دست‏رسي به مقام امامت بوده است.

و افرادي در همين دوره جهت امور جزئيّه از همين راه استفاده كرده‏اند و در همين دوره و نيز دوره‏هاي ائمّه پيشين گاه پيش مي‏آمده است كه كتابي را مؤلّف آن يا ديگري براي اطمينان از صحت آن به امام7 و يا نوّاب امام7 عرضه مي‏داشته‏اند.

چنان‏چه در رابطه با كتاب شلمغاني نقل شده است كه ابوالقاسم حسين بن روح سومين نفر از نوّاب اربعه آن كتاب را مطالبه كرده و پس از مطالعه، دو يا سه حديث آن را رد كرده و بقيّه را تأييد فرموده است. اينك چگونه ممكن است كسي حتي تصور كند كتابي با اين همه اهميّت كه بيست سال در راه تهيّه آن زحمت كشيده شده و به اظهار خود مؤلّف براي استناد كردن و عمل نمودن تأليف شده است براي كسب يقين يا اطمينان به صحت آن از اين راه آسان استفاده نشده باشد.

ب) كليني؛ مؤلّف كافي مورد وثوق همه علماي پس از خودش مي‏باشد و همه به جلالت و عظمت او معترفند.

او با چنين درجه‏اي از وثاقت در آغاز كتاب⁽¹¹⁾ از صحت اخبار وارد شده در كتاب خبر داده است و در چنين موضوعاتي خبر يك نفر عادل مورد وثوق پذيرفتني است.

پاسخ اين دو دليل: دليل اوّل در حقيقت مبتني بر دو پايه بود:

1. امكان دست‏رسي به معصوم7؛

2. احساس نياز به ارائه كتاب به معصوم7.

ولي اين هر دو پايه سست و غير قابل اعتماد است، امّا پايه اوّل كه امكان دست‏رسي باشد پاسخش پيش از اين در مبحث محل ولادت و زندگي كليني گذشت و خلاصه‏اش اين بود كه ثابت نيست كليني مدت زيادي از عمرش را در بغداد كه محل اقامت نوّاب اربعه بوده است گذرانده باشد هر چند فوتش در آن جا واقع شده است.⁽¹²⁾

و امّا پايه دوم كه احساس نياز به ارائه كتاب به معصوم7 باشد نيز دست كمي از پايه نخست ندارد و سستي آن آشكار است؛ چون كليني مقامش والاتر از آن بوده كه كسي بخواهد نسبت به كتاب او ترديدي به خود راه دهد و در صدد استفسار از نوّاب اربعه برآيد و چه بسا مقام وي از مقام نوّاب اربعه والاتر باشد، چنان چه مرحوم حاج شيخ عباس قمي؛ از مرحوم علاّمه بزرگوار حاج سيّد حسن صدر؛ در كتاب تكمله امل الآمل عبارتي نقل مي‏كند كه مضمونش اين است^L13)

كليني؛ معاصر با سفراي اربعه بوده است و تمام غيبت صغري و قسمتي از ايام امامت حضرت عسكري7 را درك كرده است و پناه‏گاه محكمي براي سفرا بوده است؛ چون آن جناب فرد مبرّز و صدرنشين علماي اماميّه بوده است كه در نزد خاصّه و عامّه به تأسيس و ترويج مذهب حق مشهور بوده است، نه اين كه سفراي چهارگانه از اين مزيّت برخوردار باشند.

مرحوم قمي پس از نقل اين كلام در تأييد آن مي‏فرمايد:

اگر اين جهتِ تقدّم كليني بر آن جنابان نبود، مناسب بود كليني زياد به آنان مراجعه كرده و از آنان حديث نقل كند.

بنابراين، مقايسه كردن كتاب كافيِ كليني با كتاب تكليف شلمغاني قياس مع‏الفارق و بي‏مورد است. علاوه كسي با سند نقل نكرده است كه چنين ارائه‏اي در مورد كافي به عمل آمده است و تنها در اين زمينه به حدس و گمان اكتفا شده است.

امّا پاسخ دليل دوم: اين دليل هم مانند دليل پيشين مبتني بر دو پايه است كه هيچ اساس و بنيان صحيحي ندارند:

1. صحت خبر، خود از امور حسّيّه يا داراي مبادي حسّيّه است وگرنه شهادت از راه حدس كه پذيرفته نيست.

2. هر جا كه اماره معتبري براي حكم شرعي يا براي موضوعي كه دخالت در استنباط حكم شرعي دارد يافت شد فحص و جست و جو براي يافتن معارض واجب نيست.

ولي اين دو پايه هم هيچ كدام از استحكام لازم برخوردار نيستند، بلكه خلاف اين دو ثابت است و براي آگاهي بيش‏تر در اين زمينه مي‏توان به كتب اصول فقه مراجعه كرد.⁽¹⁴⁾

علاوه بر اين، اين سخن كه كليني خود بر صحت صدور روايات از معصومين: شهادت داده است صحت ندارد، بلكه نهايت امر اينست كه اظهار اميدواري كرده است كه به چنين هدفي دست يافته باشد و روشن است كه اظهار اميدواري مطلبي است و شهادت دادن مطلبي ديگر.

البته طرف‏داران اعتبار صد در صد احاديث ثبت شده در كافي تنها به ذكر اين دو دليل بسنده نكرده‏اند و به خيال خود به قراين و شواهد ديگري هم تمسّك كرده‏اند كه آن‏ها هم بيش از حدسيّات و گمان‏هايي نيست.

آية‏اللّه‏ بروجردي؛ پس از ذكر پاره‏اي از اين حدسيّات چنين مي‏فرمايد:

اين‏ها همه دعاوي هستند بدون دليل كه از مرز گمان و تخمين فراتر نمي‏رود. اي كاش اين دعاوي با شواهدي همراه و با دليل و برهان ثابت مي‏شد تا ما با توجّه به آن شواهد و ادلّه از تحمّل بسياري از رنج‏ها و زحمت‏ها آسوده بوديم.⁽¹⁵⁾

ادلّه مخالفين ـ كساني كه نظريّه اعتبار صد در صد كافي را نتوانسته‏اند بپذيرند هر چند همين ثابت نشدن اين نظريّه آن‏ها را كفايت مي‏كند، ولي باز به اين مقدار بسنده نكرده و به ذكر ادلّه و شواهدي براي اثبات نظريّه خود پرداخته‏اند كه به پاره‏اي از آن‏ها ذيلاً اشاره مي‏شود:

الف) اعتراف ضمني شخص كليني به احتمال وجود احاديث صادر نشده از ائمّه معصومين: در كتابش و ارائه راه چاره در برخورد با اين‏گونه احاديث از قبيل عرضه بر كتاب خدا يا موافق و مخالف بودن با عامّه.⁽¹⁶⁾

ب) شهادت علماي بزرگ و اهل فنّي كه در اعصار نزديك به عصر كليني مي‏زيسته‏اند، مانند شيخ صدوق، شيخ طوسي و… به وجود اين‏گونه احاديث در كتاب شريف كافي.

از باب نمونه شيخ در تهذيب پس از نقل حديثي از كليني چنين تصريح مي‏كند⁽¹⁷⁾

آن چه كه اين حديث در بردارد در زمينه حرمت گوشت الاغ اهلي موافق با نظر عامّه است و كساني هم كه كليني اين روايت را از آن‏ها نقل كرده است بيش‏ترشان عامي مذهب هستند و آن چه را كه آن‏ها منفردا نقل كنند نمي‏توان پذيرفت.

ج) وجود اخبار مخالف با دليل عقلي يا نقلي قطعي در كتاب شريف كافي. تعداد اين‏گونه احاديث هرچند اندك است، ولي وجود يك حديث با اين خصوصيت هم كافي است كه صد در صد بودن اعتبار كافي را خدشه‏دار كند.

براي نمونه به حديث ذيل توجه كنيد:

عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد، عن النضر بن سويد، عن عاصم بن حميد، عن أبيبصير، عن أبيعبداللّه‏7 في قولِ اللّه‏ِ عزّ وجلّ «وَإنّه لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ و سوف تُسْئَلُونَ»⁽¹⁸⁾ فرسولُ‏اللّه‏9 الذكر و أهل‏بيته: المسؤولون وَ هُمْ أهلُ الذّكر.⁽¹⁹⁾

بر حسب اين حديث، از امام صادق7 نقل شده است كه در تفسير اين آيه شريفه فرموده است:

رسول‏اللّه‏9 ذكر است و اهل‏بيت: اهل ذكر و مسئولون.

با توجّه به آيه شريفه جاي ترديد باقي نماند كه اين حديث نمي‏تواند از امام7 باشد؛ چون با صريح آيه مورد تفسير منافات دارد. آيه قرآن پيامبر9 را مخاطب قرار داده و فرموده است: همانا او ذكر است براي تو و… ولي در حديث آمده است كه رسول‏اللّه‏9 خودش ذكر است.

در پايان بحث از اعتبار كتاب كافي از ذكر اين نكته نيز نمي‏توان گذشت كه نپذيرفتن اعتبار صد در صد كافي به معناي آن نيست كه اين گنجينه گران‏بها نمي‏تواند به عنوان يك منبع حديثي براي محققان و دانشمندان مورد مراجعه باشد، بلكه مقصود آن است كه براي استناد به احاديث آن نخست بايد كارشناسان حديث، رجالي‏ها و… آن را تأييد كنند، آن گاه مورد استناد قرار بگيرد و اين هيچ‏گونه ناسازگاري با اهميّت اين كتاب و مدح و ستايش‏هايي كه از آن شده است ندارد. علاوه بر اين، روايات كافي به هنگام تعارض با روايات ديگر كتب، به دليل اضبط بودن مقدّم مي‏شود.

هشدار

دانش پژوهان بايد توجّه داشته باشند كه بروز و ظهور اثري هر چند بسيار با اهميّت در هر رشته از علوم نبايد سبب شود كه اين گمان در وجود انسان راه يابد كه وجود اين اثر گران‏قدر ما را بس است و ديگر نيازي به خلق و يا نشر آثار ديگر نيست.

آية‏اللّه‏ بروجردي در پايان بحث از شخصيّت كليني؛ و كتاب كافي او هشداري مي‏دهند كه خلاصه آن چنين است:

اين جا مطلبي است كه ناگزير بايد به آگاهي رساند و آن مطلب اين است كه تصنيف كتاب كافي و جوامع سه گانه ديگر (فقيه، تهذيب و استبصار) توسط مؤلّفين آن‏ها در اثر كم همّتي ديگران سبب شد كه جوامع ديگري كه علماي گذشته تأليف كرده بودند از بين رفته است.

با اين كه قراين قطعي فراواني در دست است كه اين چهار كتاب مشتمل بر جميع احاديث كتب پيش از خود نبوده‏اند.

به همين سبب مشاهده مي‏شود كه بسياري از فتاواي فقهاي گذشته كه در كتب آن‏ها آمده و از نسلي به نسل ديگر به ارث رسيده است، بدون دليل است و در نتيجه بسياري از علماي متأخر در زمينه اين فتاوي و نيافتن دليلي براي آن‏ها گرفتار اضطراب و سردرگمي شده‏اند.

از اين رو بايد توجّه داشت كه نمي‏توان اين فتاوا را به جرم نداشتن خبري بر وفق آن‏ها با شتاب‏زدگي انكار كرد.⁽²⁰⁾

روش عملي مرحوم آية‏اللّه‏ بروجردي؛ هم در بررسي مسائل فقهي بر همين مبنا استوار بود كه به شهرت فتوايي متقدّمين بسيار اهمّيت مي‏داد و به آساني از آن نمي‏گذشت.

كارهاي انجام شده بر محور كافي

همان طور كه گفته شد كتاب شريف كافي از همان عصر تأليف آن با استقبال دانش‏پژوهان و دانشمندان مواجه شد و طبيعي است كه بسياري از علماي بعد، آن كتاب را محور اساسي كار خود قرار دهند.

نتيجه كار اين دانشمندان به صورت كتاب‏هايي در شرح كافي، ترجمه كافي، حاشيه بر كافي، شرح و تفسير بعضي از احاديث كافي و بررسي و تحقيق در زمينه‏هاي مختلف اين كتاب به منصه ظهور رسيد كه عطر آن‏ها مشام جان دانش پژوهان را نوازش مي‏دهد.

يكي از اين تحقيقات كار با ارزشي است كه توسط سيّد فقهاء العصر و استاذهم، فقيه اهل‏البيت آية‏اللّه‏ العظمي آقاي حاج سيّد حسين طباطبائي بروجردي ـ أعلي اللّه‏ مقامه الشريف ـ انجام شده است كه به طور اجمال و فشرده به معرّفي آن مي‏پردازيم:

مؤلّف محترم براي اين تحقيق خود نامي معيّن نكرده‏اند، ولي چون بخشي از اين تحقيق در راستاي جداسازي اسناد روايات كافي از متن آن روايات است از اين تحقيق به عنوان تجريد الاسانيد ياد مي‏شود، چنان‏چه چون بخش عمده ديگر آن در زمينه‏ي دسته بندي اسناد بر حسب ترتيب طبقاتي روات مي‏باشد به آن ترتيب الاسانيد هم گفته مي‏شود.

براي آشنايي بيش‏تر با انگيزه و هدف از اين تحقيق و نتيجه آن خلاصه‏اي از مطالب عنوان شده از سوي مؤلّفِ محقق را از نظر مي‏گذرانيم:

مدت زماني بود كه كتب جامع حديث را براي شناسايي روات احاديث آن كتب مورد كاوش قرار مي‏دادم و براي شناخت بيش‏تر اسانيد به كتبي كه علماي اعلام در زمينه رجال احاديث و شناسايي و بيان احوال آن‏ها تأليف كرده بودند مراجعه مي‏كردم و در اين زمينه با اشكالات و كم و كاستي‏هاي چندي رو به رو شدم. چون متوجّه شدم كه علما از شمار بسياري از روات در كتب خود ياد نكرده و شمار ديگري را هم كه ياد كرده‏اند چه بسا اشاره‏اي به طبقه يا مشايخ و يا تلامذه آن راوي نكرده‏اند و براي تشخيص روات از يك ديگر و تميز دادن آن‏ها هم با ذكر كلّيّاتي گذشته و خود را درگير ذكر جزئيّات نكرده‏اند با آن كه ذكر اين جزئيّات است كه براي تشخيص و تمييز روات از يك ديگر از اهميّت ويژه و بالايي برخوردار است. از اين گذشته در، آوردنِ قراين و شواهد براي اثبات نظريّات خود بسيار قناعت كرده و به مقدار بسيار كم بسنده كرده‏اند كه به هيچ وجه موجب علم و يا حتي منشأ گماني هم براي دانش پژوهان نمي‏شود و آنان را هيچ به مقصود نزديك نمي‏سازد.

علاوه بر اين، مشكل تنها در اشتراك نام روات خلاصه نمي‏شد و در اين راه با اشكالات فراوان ديگري هم برخورد كردم، مانند: تصحيف، قلب، زياده، نقيصه، خوانا نبودن نام‏ها به دليل بدخطي و يا نقطه نداشتن آن‏ها و… .

از سوي ديگر مشاهده كردم كه براي رفع اين‏گونه اشكالات از سند يك روايت، بيش‏تر اوقات بلكه دايما مي‏توان از قراين و شواهدي كه در اسناد روايات ديگر كه از اين راوي و يا شيخ حديث نقل شده و شمار آن‏ها هم كم نيست بهره جست.

از سوي ديگر با كثرت تتبّع و بررسي‏هاي زيادي كه به عمل آمد و اهمّيت مراجعه به اسانيد روايات آشكار شد متوجّه شدم عامل مهمي كه دانش پژوهان را از مراجعه به اسانيد و رفع كاستي‏هاي موجود در آن‏ها باز مي‏دارد، متفرّق بودن و پراكندگي اسانيد شيوخ احاديث و مخلوط بودن اسانيد با متون روايات و عدم توجّه به اسانيد با نگاه مستقلّ است.

براي رفع اين كاستي‏ها بود كه تصميم به اقدام گرفته و از اسناد كتاب جامع كافي تأليف شيخ ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق كليني1 كار را آغاز كردم.

براي اين كار نخست اسانيد را از متون روايات جدا ساخته و پس از آن به دسته بندي و ترتيب آن‏ها پرداختم به طوري كه اسناد هر يك از شيوخ حديث در يك جا يا چند جاي محدود گردآوري شود تا دست‏رسي به آن‏ها براي دانش پژوهان آسان و هنگام استدلال اشاره به آن‏ها ممكن گردد.

و هر جا به اشكال در سندي برخورد كردم با اشاره به آن و راه رفع آن اشكال با ذكر شواهد و قراين لازم، كار را كامل‏تر نمودم. و نواقصي را كه در علم رجال مشاهده مي‏شد به طريق علمي حل كردم. و ضمنا علاوه بر قطعيّات، احتمالات را هم از نظر دور نداشته و آن‏ها را هم يادآور شدم شايد دانش پژوهي از راه اين احتمال به قرينه و يا شاهدي براي نفي و يا اثبات مطلبي دست يابد.

براي اين كار پس از جداسازي و تجريد اسناد از متون به دسته بندي آن‏ها پرداختم و نخست نام مشايخي را كه مرحوم كليني در ابتداي اسانيد روايات كافي قرار داده بود به ترتيب حروف الفبا مرتب كرده و پس از آن به ترتيب نام‏هاي شيوخ مشايخ پرداخته و به همين شيوه پيش رفتم تا به حضرات معصومين: كه روايت از آنان نقل شده رسيدم.

و چون مقدار قابل توجه بلكه بيش‏تر احاديث كافي، توسط سه نفر از مشايخ كليني كه هر كدام توسط وسايط مختلفي به نقل حديث پرداخته بودند، روايت شده است و جداسازي اين اسانيد متفرّق همراه با سايرين موجب پراكندگي و تشتّت در آن‏ها مي‏شد، از اين رو بخشي از نوشتار را به دسته‏بندي و مرتب كردن بر حسب طبقات همه راويان اختصاص دادم كه در ضمن آن به بررسي طبقات آن سه نفر هم به شكل بسيار مختصر پرداختم، ولي تفصيل آن را در بخش ديگري كه اختصاص به آن سه دادم، واگذار كردم.

با توجّه به آن چه ذكر شد نتيجه اين تحقيق و بررسي كتابي شد با چهار مقدّمه و دو مقصد:

مقدّمه نخست در شرح احوال كليني و كتاب جامع كافي تأليف وي؛

مقدّمه دوم در بيان طبقات محدّثين از صحابه تا كليني؛

مقدّمه سوم در بردارنده نام و شرح حال مختصري است از افرادي كه كتاب كافي را از كليني اخذ كرده و به نسل بعد از خود منتقل نموده‏اند؛

مقدّمه چهارم از مشايخي كه كليني روايات كتابش را از آن‏ها گرفته و نقل كرده است ياد مي‏كند.

و مقصد اوّل كتاب متضمّن ذكر تفصيلي اسانيد شيوخ كليني به جز اسانيد سه نفر از آن‏ها كه به اجمال به آن اشاره شده است.

مقصد دوم عهده‏دار اين مهم است كه اسانيد آن سه نفر را به تفصيل مرتّب كرده و ثبت نمايد و آن سه نفر هم عبارتند از: احمد بن محمد بن خالد برقي، احمد بن محمد بن عيسي و سهل بن زياد.⁽²¹⁾

چنان كه در مقدّمه يادآور شديم براي روشن شدن تبحّر آية‏اللّه‏ بروجردي در علم رجال، مناسب دانستيم ديدگاه ايشان را در مورد محمد بن حسن ذكر كنيم.

كليني در كافي از محمد بن حسن 81 بلكه 91 حديث با تصريح به نام او نقل كرده است؛ مضافا بر آن چه كه در ضمن «عده» سهل بن زياد از او نقل شده است.

در شناسايي محمد بن الحسن سخنان بسياري گفته شده كه مرحوم آية‏اللّه‏ بروجردي؛ اهمّ آن‏ها را ذكر كرده و پاسخ مناسبي داده و در پايان نظر خويش را ابراز فرموده است كه خلاصه آن از نظر خوانندگان مي‏گذرد.

مرحوم سيّد محمد باقر شفتي اصفهاني؛ در رساله عدّه⁽²²⁾ خود چون عدّه‏اي ديگر گفته است كه وي همان محمد بن الحسن الصفّار است و براي اثبات آن چند دليل ارائه كرده است:

الف) صفّار و كليني هر دو از يك طبقه‏اند؛ چون صفّار در 290 ه·· . ق. و كليني در 329 ه·· . ق. وفات يافته‏اند پس نقل كليني از صفّار امكان دارد.

ب) ابن وليد كه چهارده سال پس از كليني وفات يافته از صفّار روايت كرده، پس كليني هم به طريق اولي مي‏تواند از صفّار روايت كند.

ج) اين شخص (محمد بن الحسن) از ابراهيم بن اسحاق الاحمر روايت كرده، چنان چه صفّار هم از وي روايت كرده است.

د) كليني؛ از محمد بن الحسن روايت بسياري نقل كرده در هيچ يك نام او را همراه با وصف خاصّي ذكر نكرده است كه مشخص باشد پس ناچار بايد گفت: مراد از همه يك نفر است نه بيش‏تر ـ آن يك نفر هم يا صفّار است يا افراد مجهول ديگر و بسيار بعيد است كه با وجود صفّار كه شناخته شده است، كليني از او روايت نكند و از ديگري كه شناخته شده نيست روايت كند.

صاحب توضيح المقال⁽²³⁾ استدلال پنجمي را هم ارائه كرده است:

ه··) كليني؛ محمد بن الحسن را كه در كلامش واقع شده و گاه بي واسطه و گاه به واسطه محمد بن يحيي از وي روايت كرده، خودش به لقب صفّار متّصف كرده است و بنابراين وجهي ندارد كه ما بر خلاف مشهور بگوييم كس ديگري است.

امّا پاسخ اين استدلال‏ها از ديدگاه آية‏اللّه‏ بروجردي؛:

الف) وفات كليني حدود چهل سال پس از صفّار بوده است و اين دليل آن است كه صفّار يك طبقه مقدّم بر كليني بوده نه هم طبقه با وي. و حتي اگر با وي هم طبقه هم باشد باز دليل نمي‏شود كه از وي روايت كرده باشد و يا حتي او را در زماني كه مي‏توانسته است تحمّل حديث كند درك كرده باشد و نظاير آن زياد است كه اهل طبقه‏اي از طبقه ما قبل خود روايت نكرده باشند.

ب) روايت كردن كليني از صفّار اولي از روايت ابن وليد از صفّار مي‏باشد در صورتي كه تولد كليني پيش از تولد صفّار باشد و اسباب تحمّل حديث براي وي زودتر فراهم شده باشد وگرنه صرف متأخر بودن وفات ابن وليد دليل بر اولويّت نمي‏شود.

ج) دو نفر هم نام از يك نفر روايت نقل كنند، دليل بر وحدت آن دو نمي‏شود؛ چون نمونه‏اش زياد ديده شده است.

د) افرادي كه نامزد انطباق با محمد بن الحسن هستند غير از صفّار چنان چه از نظر ما غير موجّه و يا مجهول باشند دليل نمي‏شود كه از نظر كليني هم مجهول يا غير موجّه بوده‏اند تا روايت كليني از صفّار مقدّم باشد بر روايت از آنان.

ه··) اوّلاً، شايد توصيف به صفّار در سند آن روايت از محمد بن يحيي باشد نه از كليني. و ثانيا، چنان‏چه توصيف از خود كليني هم باشد باز دلالتي ندارد كه كليني بي واسطه هم از محمد بن الحسن صفّار روايت كرده باشد.

مرحوم آية‏اللّه‏ بروجردي سپس نظر خود را چنين اعلام مي‏كنند كه محمد بن الحسن، محمد بن الحسن الصفّار نيست، بلكه بيش‏تر گمان مي‏رود كه وي محمد بن الحسن الطائي الرازي باشد و دلايل خود را چنين ارائه مي‏فرمايد:

1. با تتبّع در سند احاديث روشن مي‏شود كه سندهاي اين محمد بن الحسن با سندهاي صفّار مشابهت ندارند؛ چون صفّار يكي از مشايخ روايت است كه دامنه روايت او گسترده و سندهاي اين روايات بسيار متعدد است كه به بيش از پانصد نفر مي‏رسند؛ از مشايخ حديث كوفي، بغدادي قمي و رازي و حال آن كه محمد بن الحسن مورد بحث جز از تني چند از مشايخ اهل ري و يا وارد بر ري روايت نمي‏كند.

2. راوي مورد گفت و گو اكثر رواياتش از سهل به زياد است و از جز او جز اندكي روايت نكرده است برعكس سندهاي روايات صفّار را در بصائر الدرجات و تهذيب و… كه جمع آوري كرده و بررسي نموديم نام سهل بن زياد را در بين مشايخ وي نيافتيم. جز دو مورد كه آن دو هم خالي از اشكال به نظر نمي‏رسد و بر فرض هم كه بي‏اشكال باشد وجود دو مورد را در برابر موارد فراوان ديگر نمي‏توان مورد اعتنا قرار داد.

در اين مورد روات ديگري هم كه احتمال داده شده است با محمد بن الحسن منطبق باشند دست كمي از صفّار ندارند؛ چون هيچ يك از آن‏ها هم حديثي از سهل بن زياد نقل نكرده‏اند كه به ما رسيده باشد و روايت كليني هم از آنان براي ما ثابت نيست اگر عكس آن ثابت نباشد.

3. محمد بن الحسن الطائي الرازي مردي اهل حديث است كه خود اهل ري بوده و از شيعيان ري و يا كساني كه از ري عبور مي‏كرده و يا در آن‏جا فرود مي‏آمدند روايت نقل مي‏كند و از كساني است كه كليني هم از وي حديث نقل كرده است. نهايت امر چون طائي كتابي تأليف نكرده است نامش در دو فهرست نجاشي و طوسي نيامده و هم چنين از قلم شيخ در رجال هم افتاده است و مؤلّفان پس از آن دو هم طبعا متعرّض او نشده و به دست فراموشي سپرده شده است؛ ولي نجاشي سند خود را به كتب علي بن عباس رازي جزازيني كه نقل مي‏كند سند را به كليني و از كليني به طائي و از طائي به صاحب كتب وصل مي‏نمايد.

علاوه بر آن در كافي باب من يجب معه الجهاد حديثي نقل مي‏كند كه بر حسب آن چه وسائل⁽²⁴⁾ و وافي⁽²⁵⁾ از كافي نقل مي‏كنند و در سه نسخه خطي كافي هم يافتيم كليني آن را از محمد بن الحسن الطائي روايت مي‏كند هرچند در دو نسخه چاپي كافي⁽²⁶⁾ و يك نسخه خطي الطائي به الطاطري تبديل شده است با آن كه در ميان رجال حديث شخصي به نام محمد بن الحسن الطاطري معهود نيست و علي بن الحسن الطاطري هم كه نامش در زمره روات آمده متعلّق به دو طبقه پيش از كليني؛ است كه نمي‏تواند بلاواسطه از وي حديثي نقل كند.⁽²⁷⁾

در كتاب كافي ده حديث هم آمده است كه سند آن‏ها با محمد بن الحسين آغاز شده است كه دو تاي آن‏ها را از ابراهيم بن اسحاق احمر و پنج روايت را از سهل بن زياد كه هر دو از مشايخ حديث محمد بن الحسن مي‏باشند نقل كرده است كه ظاهرا محمد بن الحسين صحيح نباشد و همان محمد بن الحسن باشد كه هنگام نسخه برداري حسن به حسين تبديل شده است.⁽²⁸⁾

……………………………………………………………………………..

1 . حسين نوري، مستدرک الوسائل، چاپ تهران، 1321 ه·· . ق. ، ناشر خوانساري، ج3، ص532.

2 . محمد باقر مجلسي، بحارالأنوار ، چاپ بيروت، 1403 ه·· . ق. ، ج105، ص75.

3 . محمد باقر مجلسي، بحارالأنوار ، چاپ بيروت، 1403 ه·· . ج104، ص190 و بعد.

4 . نوري، مستدرک الوسائل، ج3، ص532 و بعد.

5 . حسين عاملي، وصول الاخیار الی اصول الاخیار، چاپ قم، 1401 ه··. ق، ناشر مجمع الذخائر الإسلاميّه، ص85 .

6 . محمّد باقر مجلسي، مرآت العقول، چاپ تهران، 1370 ه·· . ش، ناشر دارالكتب الإسلاميّه، ج1، ص3.

7 . نوري، مستدرك الوسائل، ج3، ص532 و بعد.

8 . نوری، مستدرک الوسائل، ج3، ص546؛ آية‏اللّه‏ بروجردي، تجرید الاسانید ، ج1، ص8 .

9 . نوري، مستدرک الوسائل، ج3، ص533؛ آية‏اللّه‏ بروجردي، ، ج1، ص8 .

10 . سيّد ابوالقاسم الموسوي الخوئي، معجم رجال الحدیث، چاپ بيروت، 1403 ه·· . ق. ، ناشر مدينة‏العلم، قم، ج1، ص87 ؛ آية‏اللّه‏ بروجردي، تجرید الاسانید، ج1، ص9.

11 . كليني، کافی، چاپ تهران، 1381 ه·· . ق. ، ناشر مكتبة الصّدوق، ج1، ص8 .

12 . آية‏اللّه‏ بروجردي، تجرید الاسانید، ج1، ص9.

13 . شيخ عباس قمي، فوائد الرضویّه، ص659.

14 .تجرید الاسانید ، ج1، ص9.

15 .تجرید الاسانید  ، ص8.

16. کافی،ج1،ص8-9.

17 . محمد طوسي، تهذیب الاحکام، چاپ تهران، 1376 ه··. ق، ناشر صدوق، ج9، ص48.

18 . زخرف (43) آيه 44.

19 . كليني، کافی، ج1، ص211، ح4.

20 . تجرید الاسانید، ج1، ص12 ـ 13.

21 . تجرید الاسانید، ص1 ـ 4.

22 . حسين نوري، مستدرک الوسائل، ج3، ص543.

23 . حسین نوری، مستدرک الوسائل، ص545.

24 . شيخ حرّ عاملي، وسائل الشیعه ، 1382 ه·· . ق. ، چاپ تهران، ناشر مكتبة الإسلاميّه، ج11، ص32.

25 . محمد محسن فيض، وافی ، 1370 ه·· . ش، چاپ اصفهان، ناشر مكتبة الامام اميرالمؤمنين7، ج15، ص78.

26 . كليني، کافی، 1378 ه··. ق، چاپ تهران، ناشر دارالكتب الإسلاميّه، ج5، ص23.

27 . تجرید الاسانید، ج1، ص52 ـ 55 و 349 ـ 353.

28 . تجرید الاسانید، ص353 ـ 354.