بى شك حوزه علميه قم در چند دهه اخير به عنوان پايگاه جهان تشيع شناخته شده است. اين مركز بزرگ علمى و تحقيقى منشا بركات و خدمات فراوانى بوده و هست. يكى از اين خدمات مهم، جمعآورى نسخ خطى نفيس و با ارزش در كتابخانههاى متعدد حوزه و بيوت علما است.
تاكنون فهرست نسخ خطى برخى از اين كتابخانهها چاپ شده است. يكى از اين فهرستها، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مسجد اعظم است كه توسط آيتالله استادى به زيور طبع آراسته شده است. آيتالله استادى در مقدمه اين فهرست، مطالبى را درباره فهرستهاى چاپ شده كتابخانههاى حوزه علميه و بيوت علما بيان داشتهاند، به جهت اهميت آن و استفاده خوانندگان مجله پيام حوزه، اين مقدمه با مختصر تصرفى ياد مىشود.
حوزه علميه قم در سال 1340 هجرى با ورود مرحوم آيتاللهالعظمى حاج شيخ عبدالكريم يزدى حائرى پايه گذارى شد و تا سال رحلت آن مرحوم (1355ق) به رشد كيفى و كمى خود ادامه داد. از سال 1355ق تا 1365 ق آيات عظام مرحوم حاج سيد محمد تقى خوانسارى، مرحوم حاج سيد صدرالدين صدر و مرحوم حاج سيد محمد حجت اداره اين حوزه بزرگ را به عهده داشتند و تا آنجا كه توانستند در اين راه كوشش كرده و با تحمل مشكلات فراوان، موجبات گسترش اين مهد علم و تقوى را فراهم آوردند. – رحمةالله عليهم اجمعين –
در سال 1365 ق با ورود مرحوم آيتاللهالعظمى حاج آقا حسين بروجردى حوزه جلوه ديگرى پيدا كرد و با تمركز مرجعيتشيعه در اين حوه روز به روز بر عظمت و گستردگى آن افزوده شد تا آنجا كه هنگام رحلت آن مرحوم چند هزار نفر در اين حوزه مشغول تحصيل و تدريس و تحقيق بودند و بحمدالله از آن روز تا اين تاريخ هم در ظل عنايات حضرت ولىعصر – عجلالله تعالى فرجهالشريف – و به زعامت مراجع تقليد و به خصوص آيتالله العظمى امام خمينى دامتبركاتهم به سير تكاملى خود ادامه داده است، اميدواريم با گسترش اسلام در صحنه جهان، اين حوزه مباركه بتواند وظيفهاى را كه به عهده دارد (يعنى تبليغ اسلام واقعى به جهان) به بهترين وجه انجام دهد. انشاءالله.
حوزه علميه قم و كتاب هاى خطى
شكى نيست كه بخش عظيمى از ميراث فرهنگى مسلمين نسخههاى خطى كتابهاى اسلامى است كه از زمانهاى دور و نزديك براى ما به يادگار مانده است.
متاسفانه در اثر بىتوجهى مسلمانان و يغماگرى بيگانگان، تعداد بىشمارى از اين آثار پر ارزش با ثمن بخس و يا مفت و مجانى به كشورهاى غرب و شرق منتقل شده است.
با اين حال نسخههاى خطى كه در ايران و كشورهاى اسلامى باقى مانده كم نيست و قسمت زيادى از آنها فهرستشده است.
حوزه علميه قم از آغاز تاسيس (يعنى هشتاد و دو سال پيش) تا كنون يكى از مراكزى است كه خوشبختانه توانسته است هزاران نسخه خطى نفيس را جذب و در كنار كتابخانههاى عمومى و خصوصى نگاهدارى و در اختيار محققان و نويسندگان قرار دهد.
طبيعى است كه اين نسخهها همانند نسخههاى ساير كتابخانههاى ايران و دنيا نياز به فهرست دارد تا راهنماى اهل تحقيق به كم و كيف اين نسخهها باشد.
كارهاى انجام شده
1. كتابخانه آيتالله العظمى مرعشى نجفى بيش از سى هزار نسخه خطى دارد. كه بيش از ده هزار نسخه آن توسط دانشمند معظم جناب آقاى حسينى اشكورى فهرست و در بيست و چند جلد چاپ شده است. توفيق كتابخانه را براى اتمام اين كار از خداى منان خواستاريم.
2. كتابخانه آستانه حضرت معصومهعليها السلام حدود هزار و دويست نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط دانشمند محترم آقاى دانشپژوه و ديگران تنظيم و در سه جلد چاپ شده است.
3. كتابخانه مدرسه رضويه حدود صد نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط دانشمند محترم جناب آقاى مدرسى طباطبايى تنظيم و در كتاب آشنايى با چند نسخه خطى چاپ شده است.
4. كتابخانه مدرسه فيضيه دو هزار و دويست نسخه خطى دارد كه توسط اينجانب در سه بخش فهرستشده و در دو مجلد به چاپ رسيده است.
5. كتابخانه مدرسه حجتيه هفتصد و بيست نسخه خطى دارد كه توسط اينجانب فهرستشده و در يك جلد چاپ شده است.
6. كتابخانه آيتاللهالعظمى گلپايگانى چند هزار نسخه خطى دارد كه چهارصد نسخه آن توسط آقاى حسينى اشكورى و دوهزار نسخه آن توسط اينجانب فهرستشده و در سه جلد چاپ شده است. و نيز فهرست اجمالى همه نسخهها توسط آقاى عربزاده تهيه و در يك جلد چاپ شده است.
7. كتابخانه مرحوم آيتالله حاج سيد احمد زنجانى حدود صد و پنجاه نسخه خطى دارد كه توسط اينجانب و جناب آقاى مدرسى طباطبايى فهرست و در كتاب آشنايى با چند نسخه خطى چاپ شده است.
8. كتابخانه مرحوم آيتالله حجت صد و بيست و پنج نسخه خطى دارد، كه توسط اينجانب فهرستشده و در شماره دهم مجله نورعلم (قم) چاپ شده است.
9. فهرست صد و شصت نسخه خطى كه در كتابخانه شخصى بنده بود و بعد به كتابخانه آيتالله مرعشى منتقل شد)، توسط اينجانب تنظيم و در يك جلد چاپ شد.
10. چهارصد و هشتاد نسخه خطى كتابخانه مرحوم حجةالاسلام والمسلمين آقاى حاج سيدمحمدرضا طبسى حائرى توسط اينجانب فهرستشده و در شماره 13 مجله نورعلم چاپ شد.
11. كتابخانه مرحوم حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ على خوانسارى غفارى حدود صد و پنجاه نسخه خطى دارد كه فهرست آن توسط اينجانب تهيه شده. (1)
به اين ترتيب تا كنون با اين فهرست كتابخانه مسجد اعظم بيش از بيست هزار نسخه از كتابهاى خطى حوزه علميه قم هرستشده است.
اميد استبه همت كسانى كه با اين رشته آشنايى دارند، بقيه نسخههاى خطى موجود در كتابخانههاى عمومى و خصوصى حوزه علميه قم فهرستشود تا بيش از پيش مورد استفاده اهل تحقيق قرار گيرد.
كتابخانه مسجد اعظم قم
يكى از خدماتى كه مرحوم آيتاللهالعظمى بروجردى به حوزه علميه قم كرد، تاسيس كتابخانه مسجد اعظم قم است.
اين كتابخانه در سال 1380 ق (چند روز پس از رحلت آن مرحوم) افتتاح و از آن تاريخ تا امروز همواره مورد استفاده فضلا و طلاب بوده است.
كتابهاى اوليه اين كتابخانه توسط آن مرحوم اهدا شده بود و روز به روز به تعداد آنها افزوده شد تا امروز كه بالغ بر شصت هزار كتاب (كه حدود چهارهزار جلد آن خطى مىباشد) است.
در اينجا لازم استبراى مرحوم آيتالله حاج آقا محمد مقدس اصفهانى (متوفاى سال 1378 ق و مؤلف كتاب ارزنده «الاوائل» كه پس از در گذشت ايشان با زحمات حجةالاسلام والمسلمين حضرت آقاى حاج سيد محمدعلى روضاتى تنظيم و منتشر شد) و استادمان مرحوم آيةالله حاج آقا حسن فريد محسنى اراكى (متوفاى سال 1391 ق و مؤلف تفسير سوره حمد كه پس از درگذشت ايشان توسط اينجانب تنظيم و منتشر شد) و مرحوم حاج محمد رمضانى (مصحح مثنوى رومى معروف به مثنوى خاور و مؤسس كتابخانه و كتابفروشى كلاله خاور تهران) كه قسمت زيادى از كتابهاى اين كتابخانه توسط اين بزرگواران اهدا شده است، طلب مغفرت نماييم.
كتابهاى مرحوم حاج آقا محمد مقدس حدود دوهزار جلد چاپى و خطى بود كه طبق وصيت ايشان توسط مرحوم آيتالله العظمى بروجردى به اين كتابخانه منتقل شد.
كتابهاى مرحوم حاج آقا حسن فريد حدود دو هزار جلد چاپى نفيس بود كه طبق وصيت ايشان به اين كتابخانه منتقل و كتابهاى خطى ايشان حسبالوصيه بايد به كتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده باشد.
كتابهاى مرحوم حاج محمد رمضانى حدود چهل هزار جلد مىباشد كه حدود دو هزار جلد آن خطى است.
آن مرحوم در اواخر عمر در قم منزلى اجاره و اين كتابها را به آنجا منتقل نمود و بسيار مايل بود كه كتابخانهاى به نام امام زمانعليه السلام تاسيس و از خود به يادگار بگذارد اما اجل مهلت نداد و به اين كار موفق نگرديد.
پس از درگذشت او با كوشش و عنايت مرحوم حجةالاسلام جناب آقاى حاج آقا مهدى آيتاللهزاده گلپايگانى و ديگران، ورثه مرحوم رمضانى كتابها را به اين كتابخانه منتقل و روح پدر را از خود شان شاد نمودند.
تنظيم فهرست كتابخانه مسجد اعظم
حجةالاسلام والمسلمين آقاى حاج ميرزا ابوالقاسم دانش آشتيانى كه بدو تاسيس اين كتابخانه اداره آن را به عهده داشتهاند از آغاز به اين فكر بودهاند كه براى كتابها فهرستهايى تنظيم شود و در اين راه موفقيتهاى زيادى هم بهدست آوردهاند.
درمورد نسخههاى خطى اين كتابخانه كارهاى ارزندهاى انجام شده بود. (2) و قسمت زيادى از نسخهها مورد بررسى و تحقيق و شناسايى قرار گرفته بود، ولى در هر حال فهرستى منظم و فراگير نداشت.
و بالاخره تكميل اين خدمتبه عهده اينجانب قرار گرفت. حدود يكسال قسمت قابل ملاحظهاى از وقتم را به اين كار اختصاص دادم در نتيجه فهرستى كه از نظر شما مىگذرد تنظيم شد.
در اينجا لازم است از آقايان: شيخ احمد آل اسحاق و محمدى آشتيانى و مهدوى و موسوى كارمندان كتابخانه كه در اين مدت زحمات ما را تحمل كردند، سپاسگزارى نمايم.
البته بايد اعتراف كنم كه چون در اثر مشاغل فراوان، در پايان كار نتوانستم درخود كتابخانه به كار ادامه دهم و نسخهها را بار ديگر از نظر بگذرانم، معرفى برخى مجموعهها ناقص مانده است.
اميد است اين نقص در آينده برطرف گردد تا كتابهاى خطى اين كتابخانه بيشتر مورد استفاده قرار گيرد (3) . بمنه و كرمه
پىنوشت:
1) اين فهرست در مجله نورعلم، شماره 16، ص 101 چاپ شده است.
2) مرحوم حاج ميرزا حسن آشتيانى عموزاده آقاى حاج ميرزا ابوالقاسم آشتيانى، و حجةالاسلام جناب آقاى شيخ محمدتقى دانش – آقازاده ايشان – و دانشمند محترم جناب آقاى سيد حسين مدرسى طباطبايىو مرحوم حاج محمد رمضانى و حجةالاسلام جناب آقاى شيخ عبدالغنى مهدوى همدانى در مورد شناسايى اين نسخهها زحماتى كشيده بودند كه از ياد داشتهاى ايشان استفاده كامل شد و در حقيقتبخش عمده زحمت تنظيم اين فهرست را آن سروران انجام داده بودند.
3) لازم مىدانم ضمن طلب مغفرت براى آيتاللهزاده بروجردى مرحوم حجةالاسلام والمسلمين حاج سيد محمد حسن بروجردى متولى مسجد اعظم از آقازاده ايشان حجةالاسلام حاج سيدمحمد صادق بروجردى و حجةالاسلام والمسلمين جناب آقاى حاج ميرزا ابوالقاسم دانش آشتيانى و آيتالله جناب آقاى حاج سيد محمد باقر موحد ابطحى كه در اين كار مشوق اين بنده بوده صميمانه سپاسگزارى نمايم.
نظرى بر فهرست نسخههاى خطى
كتابخانه مسجد اعظم
على صدرايى خويى
فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مسجد اعظم، يكى از فهارسى است كه در سالهاى آغازين پس از انقلاب اسلامى به نگارش درآمد. نوشته حاضر نظرى دارد بر آن فهرست و آثار ديگر مؤلف آن در اين زمينه، و نيز فهارسى كه تاكنون توسط حوزويان قم نگاشته شده است و در پايان اصلاحات و مستدركاتى كه نويسنده در اثناى مطالعه بر اين فهرستيادداشت نموده درج مىشود.
مؤلف
مؤلف اين اثر استاد محترم حضرت آيتالله استادى هستند. معظمله از اساتيدى هستند كه بيشتر عمر پربار خود را صرف تحقيق و نشر معارف اسلامى و پاسداشتياد بزرگان دين سپرى كرده است. يكى از عرصههايى كه ايشان در آن زحمت كشيده و آثارى را خلق نمودهاند، فهرست نسخههاى خطى است. آثارى كه از ايشان تاكنون در اين زمينه منتشر شده به ترتيب تاريخ انتشار عبارتند از:
سال 1354 ش، فهرست نسخههاى كتابخانه مدرسه حجتيه قم. (720 نسخه)
سال 1354 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مدرسه فيضيه قم، ج1 و 2. (2500 نسخه)
سال 1354 ش، صد و شصت نسخه از يك كتابخانه شخصى. فهرست نسخههاى خطى كتابخانه معظمله است، كه به كتابخانه آيتالله مرعشى منتقل شده است.
سال 1355 ش، آشنايى با چند نسخه خطى، با همكارى حسين مدرسى طباطبايى، شامل: فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مدرسه چهل ستون (220 نسخه) فهرست كتابخانههاى شخصى: آيتالله زنجانى (146 نسخه)، آيتالله سيدمهدى روحانى (15 نسخه)، مهدى لاجوردى قمى. (40 نسخه)
سال 1357 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه عمومى آيتالله گلپايگانى، ج 2 و 3. (حدود 2000 نسخه)
سال 1364 ش، چهارصد و هشتاد نسخه خطى كتابخانه مرحوم حجةالاسلام والمسلمين طبسى حائرى، منتشر شده در مجله نور علم، سال دوم، شماره 2.
سال 1364 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه سيدمحمد حجت كوهكمرى، منتشر شده در مجله نور علم، شماره 10. (125 نسخه)
سال 1365 ش، يكصد و پنجاه نسخه خطى كتابخانه مرحوم حجةالاسلام حاج شيخ على خوانسارى، منتشر شده در مجله نور علم، سال 2، شماره 4. (150 نسخه)
سال 1365 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مسجد اعظم قم. (3955 نسخه)
سال 1372 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه عمومى آيتاللهالعظمى گلپايگانى، منتشر شده در مجله نور علم، سال پنجم، شماره 4 و 5. (حدود 1500 نسخه)
سال 1373 ش، فهرست هزار و پانصد نسخه خطى اهدايى مقام معظم رهبرى، حضرت آيتالله خامنهاى «مدظلهالعالى» به كتابخانه آستان قدس رضوى.
سال 1373 ش، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه امام زاده هلال آران كاشان، منتشر شده در مجله وقف، ميراث جاويدان، سال اول، شماره 3. (210 نسخه)
بدون تاريخ، فهرست نسخههاى خطى كتابخانه مدرسه مروى تهران (1050 نسخه)
طبق آمار مذكور، معظمله تاكنون حدود پانزده هزار نسخه خطى را فهرست و منتشر كرده است.
لازم به ذكر است اين آمار فقط بر اساس كتاب «گنجينههاى دست نويسهاى اسلامى در ايران» و مقدمه فهرست كتابخانه مسجد اعظم، تنظيم شده است.
حوزه علميه قم و كتابهاى خطى
مؤلف محترم در مقدمه فهرست، ذيل اين عنوان، ليستى از فهارسى كه تا آن زمان (بهمن 1364) براى نسخ خطى حوزه علميه قم نوشته شده آورده كه بر اين اساس تا آن زمان در قم 15344 نسخه خطى در 19 كتاب مستقل و سه مقاله، در مجلات منتشر شده است.
اما فهارسى كه بعد از آن تاريخ براى نسخههاى خطى در قم منتشر شده بر سه بخش است، بدين ترتيب:
الف) فهارسى كه براى كتابخانههاى قم نوشته و منتشر شده است
1 – كتابخانه آيتاللهالعظمى مرعشى نجفى، از جلد 12 تا 28 شامل 6400 نسخه.
2 – كتابخانه آستانه حضرت معصومهعليها السلام 2 جلد فهرستبراى 763 نسخهاى كه بعد از فهرست مرحوم دانش پژوه به كتابخانه افزوده شده است.
3 – كتابخانه حضرت آيتاللهالعظمى گلپايگانى، فهرستسرور گرامى آقاى عرب زاده، شامل 10352 نسخه.
4 – كتابخانه قائينى حدود 342 نسخه، منتشر شده در تراثنا، شماره 49 تا 52.
5 – فهرست كتب خطى كتابخانه سيدمحمد حجت كوهكمرى. (125 نسخه)
6 – مكتبة العلامة الطباطبائى. (50 نسخه) منتشر در تراثنا، سال 2، ش 2 و 3.
7 – فهرست نسخههاى عكسى كتابخانه عمومى حضرت آيتاللهالعظمى مرعشى نجفى. شامل 1000 نسخه.
8 – فهرست نسخههاى خطى مركز احياى ميراث اسلامى، ج1. (400 نسخه)
9 – فهرست نسخههاى عكسى مركز احياى ميراث اسلامى ج1. (400نسخه)
10 – مخطوطات مكتبة الحاج هدايتى، تراثنا، سال 1، شماره 3. (300 نسخه) كه مجموع نسخههاى معرفى شده در اين فهارس حدود 20000 نسخه مىباشد. كه حدود پنج هزار نسخه آن پيشتر هم فهرستشده، بوده است.
ب) فهارس منتشر نشده
اين فهارس اغلب توسط فهرست نگاران تهيه و به صورت تفصيلى نوشته شده، ولى تاكنون بر اثر كمبود امكانات، منتشر نشدهاند.
اين فهارس برخى همان نسخههايى هستند كه قبلا فهرست اجمالى براى آنها منتشر شده بود، ولى در اين فهارس با دقت، فهرست تفصيلى تهيه شده است. نام آنها تا آنجا كه نويسنده اطلاع پيدا كرده عبارتند از:
1 – فهرست نسخههاى خطى كتابخانه دفتر تبليغات اسلامى، شامل 800 نسخه خطى و 400 نسخه عكسى كه فهرست نسخههاى خطى آن در دو جلد تهيه و آماده چاپ است.
2 – فهرست نسخههاى خطى كتابخانه آيتالله طبسى حائرى، شامل 790 نسخه.
3 – فهرست نسخههاى خطى كتابخانه حضرت آيتاللهالعظمى گلپايگانى، تمامى نسخههاى اين كتابخانه از اول تا آخر فهرستشده و شامل 7500 نسخه خطى و 1500 نسخه مدرسه حجازىها است كه در آن كتابخانه نگهدارى مىشود. فهرست آن حدود ده جلد خواهد شد.
4 – كتابخانه آيتاللهالعظمى مرعشى نجفى، فهرست ج 29 و 30 (شامل 800 نسخه) در حال چاپ است.
5 – فهرست مركز احياى ميراث اسلامى، ج2 و 3، نسخههاى خطى و ج2 و 3، نسخههاى عكسى. شامل 800 نسخه خطى و 800 نسخه عكسى. و فهرست نسخههاى مرحوم محدث ارموى شامل حدود 3000 نسخه.
6 – فهرست مركز تحقيقات دارالحديث در دو جلد، نسخههاى خطى 300 نسخه، نسخههاى عكسى 500 نسخه.
7 – فهرست كتابخانه مسجد اعظم قم كه نسخههاى اين كتابخانه نيز مجددا فهرستشده است.
ج) فهارسى كه كتابشناسان حوزه علميه قم براى كتابخانههاى ديگر شهرها نوشتهاند
با ظهور چند شخصيتبرجسته در عرصه كتابشناسى در حوزه علميه قم از جمله: استاد فقيد مرحوم سيدعبدالعزيز طباطبايى، استاد سيداحمد اشكورى و آيتالله استادى، اين رشته در قم رواج چشمگيرى در سالهاى اخير داشته و بيش از دهها كتابشناس تربيتشدند.
اين كتابشناسان علاوه بر فهرستنويسى نسخههاى خطى كتابخانههاى قم اقدام به تهيه فهارسى براى نسخ خطى برخى كتابخانههاى شهرهاى تهران، بابل، دامغان، سمنان، فردوس، مراغه، تبريز، خوى، كاشان و قزوين نمودهاند كه برخى منتشر و قسمت زيادى منتشر نشده است.
فهرست كتابخانه مسجد اعظم
همانطور كه مؤلف محترم در مقدمه اين فهرست عنوان نموده، تهيه اين فهرستحدود يكسال طول كشيده تا اين كه در بهمن 1364 ش به پايان رسيد. در اين فهرست مجموعا 3955 نسخه معرفى شده است. 3300 نسخه آن تك نسخهاى و بقيه مجموعه هستند. اين فهرستبه مناسبتبيست و ششمين سال رحلتحضرت آيتاللهالعظمى بروجردى از سوى كتابخانه مسجد اعظم قم در 728 صفحه به قطع وزيرى و با جلد شميز با شمارگان 1000 جلد منتشر شده است.
در پايان اين فهرست، رسالهاى كه تاليف يكى از عموزادگان حضرت آيتاللهالعظمى بروجردى است در 28 صفحه به صورت افست از روى دستنويس، در شرح حال ايشان منتشر شده است كه جا دارد هماكنون به صورت مستقل و با شكل مرغوب مجددا منتشر شود.
روش تنظيم فهرست
مؤلف محترم در تهيه اين فهرست نيز همان روش معمول خودشان را در پيش گرفتهاند. بدين ترتيب كه نسخههاى تكى را از مجموعهها جدا نموده و فهرست تك نسخهاىها را به صورت الفبايى عنوان كتاب و فهرست مجموعهها را به ترتيب شماره مسلسل نسخه، معرفى كردهاند و در پايان، فهرست الفبايى عنوان كتابها براى تمامى نسخههاى تكى و مجموعهاى تنظيم نمودهاند.
روشن است انجام كارى بدين گستردگى در مدتى اندك و به وسيله يك نفر، زحمت و مشقتبسيار دارد و اهل فن خود بر اين مسئله واقفند. اما بايد در اينجا كاستىهاى اين كار ذكر شود تا آيندگان كه امكانات بيشتر و شرايط بهترى را در اختيار خواهند داشت، در رفع آن كوشا باشند.
اولين نقص اين گونه فهارس، عدم وجود فهرستى به ترتيب شماره مسلسل براى نسخهها است. زيرا كنترل نسخهها در مخزن به وسيله اين فهرست انجام مىگيرد. البته مىتوان اين كار را به وسيله دفتر ثبت انجام داد، ولى متاسفانه اغلب كتابخانهها فاقد چنين دفترى هستند. بدين ترتيتشاهد هستيم كه پس از فهرست و عدمامكان كنترل نسخهها، برخى نسخهها مفقود شده و فقط اسمشان در فهرستباقى مانده است.
دومين نقص مهم اينكه امكان الحاق فهارس نسخههاى اضافه شده به كتابخانه امكانپذير نيست و به علت كم بودن نسخههاى اضافه شده، فهرست آنها به همان روش سابق صورت نمىگيرد.
نقص ديگر اين روش آن است كه نوعا اين روش به اين علت انتخاب مىشود كه نسخههاى بيشترى، در صفحات كمتر معرفى شود. براى نمونه مجموعه نسخ خطى كتابخانه مسجد اعظم كه 3955 نسخه است در 648 صفحه معرفى شده، در حالى كه اين تعداد نسخه در كتابخانه آيتاللهالعظمى مرعشى در 10 جلد و حدود 4000 صفحه معرفى شده است.
در اثر همين حجم فشرده اين نوع فهرستها، قسمتى از اطلاعات مهم نسخهشناسى نسخهها در فهرست درج نمىشود، مانند آغاز و انجام، تعداد برگها، تعداد سطور، طول و عرض، تملكها و يادداشتهاى بزرگان علم و دانش در ظهر اين نسخهها، همين امر موجب مجهول القدر بودن تعدادى از نسخهها و شناخته نشدن برخى از نسخههاى نفيس مىشود.
لذا به نظر مىرسد كه اكنون با گسترش امكانات، ضرورى است فهرست مجدد و تفصيلى اين نسخهها تهيه شود و بر همين اساس نيز به پيشنهاد مؤلف محترم فهرست مجدد كتاب خانه و مسجد اعظم انجام شده است.
از ديگر نواقص اين فهرستها، نبود فهرست اعلام در پايان آن است كه استفاده از آن را با دشوارى مواجه نموده است.
مستدركات و اصلاحات
نگارنده در مراجعاتى كه به فهرست مذكور داشته، يادداشتهايى را تهيه نموده كه برخى از آنها در حكم مستدركات و برخى در حكم اطلاع جديد است كه در اينجا آن قسمت كه مىتواند مفيد باشد، نقل مىشود.
ص 33، انتقاديه، (ص 33)
اين نسخه همان رساله مجديه يا كشف الغرايب سينكى است كه نسخهاى ديگر از آن (كه تك نسخهاى بوده) در ص 518 همين فهرست (نسخه شماره 1475) در بخش مجموعهها معرفى شده است.
بحرالفاظ (ص40)
قصيده معجزيه مؤلف، همان است كه بر دور صحن حرم مطهر حضرت معصومهعليها السلام درج شده و هر مصرع آن برابر با تاريخ ساخت صحن، يعنى 1218ق است.
بوستان خيال (ص 45)
اين كتاب به تصحيح سرور گرامى جناب شيخ محمدعلى كوشا در قم از سوى انتشارات نهاوندى در سال 1376 ش منتشر شده است.
بياض (ص 49 تا 51)
در ذيل اين عنوان 57 نسخه معرفى شده كه برخى با يك كلمه معرفى شده كه نياز به بررسى مجدد و دقيق دارند. همچنين در عنوان جنگ (ص 108) و عنوان دعا (ص 172) نسخههايى با عبارات كوتاه معرفى شده كه نياز به معرفى مجدد دارند.
توضيح المقال، ملاعلى كنى (ص96)
اين كتاب از روى چند نسخه از جمله همين نسخه كتابخانه مسجد اعظم توسط آقاى محمدحسين موسوى تصحيح و از سوى مؤسسه دارالحديث در دست انتشار است.
جغرافياى مشاهد، سيدمحمدباقر خلخالى (ص 103)
نسخه ديگرى از رساله حاضر در دست است كه كوتاهتر از نسخه مسجد اعظم است و از آغاز تا پايان كتاب را شامل است و مؤلف شرح حال خود را در ذيل معرفى شهر خلخال، بيان نموده است. كتاب «جنات ثمانيه» مؤلف نيز تصحيح و در دست انتشار است. گويا مؤلف همان است كه منظومه تركى طنز وى به نام «ثعلبيه» مشهور است و در پايان آن خود را چنين معرفى مىكند:
فنون معرفتدن خاليممن
محمدباقر خلخاليم من
اين مثنوى بارها در تبريز و باكو به چاپ رسيده است.
جلاء القلوب (ص 106)
مؤلف اين اثر يحيى بن حسن حسينى است. او از دانشمندان اواخر عهد صفوى است و مخالف فلسفه بوده و معتقد است كه مردم را از طريق آيات و روايات بايد به سوى خدا دعوت كرد. كتاب ديگر وى توحيد نامه است كه نسخهاى از آن در كتابخانه آستانه حضرت معصومهعليها السلام موجود است (1) .
نسخهاى ديگر از كتاب «جلاء القلوب» در كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 6846 موجود است.
خلاصه احوال بانوبيگم مخاطب به ممتاز (ص 165)
اين بانو همسر جهانگير، پادشاه هند و ملقب به ممتاز محل بود. او در جوانى وفات نموده و جهانگير شاه به ياد وى مقبره معروف تاج محل را در شهر آگرههند بر روى قبر وى ايجاد كرد كه امروزه از شاهكارهاى معمارى هند است. (2)
خمسه نوايى (ص 166)
اين خمسه سروده اميرعلى شير نوايى است كه به فارسى و تركى جغتايى شعر مىسروده و تخلصش در فارسى «فنايى» و در تركى «نوايى» بوده است.
نام اين پنج مثنوى، حيرت الابرار، ليلى و مجنون، فرهاد و شيرين، سبعه سياره و سد سكندرى است. اين كتاب در فهرست مدرسه عالى شهيد مطهرى (سپهسالار) ج2، ص 538 تا 541، معرفى شده است.
رساله عبدالحى رضوى (ص 202)
رضوى از عالمان سده دوازدهم هجرى است و از منتقدان حاكمان صفوى است. او علاوه بر اين رساله، رساله ديگرى شبيه همين رساله موسوم «به حديقة الشيعه» دارد كه در يك مقدمه و بيست فصل در سال 1121 ق تاليف نموده و نسخهاى از آن در كتابخانه آيتاللهالعظمى مرعشى به شماره 1124 موجود است.
شرح و ترجمه فسوة الفصيل (ص 267)
مؤلف اين شرح، صدرالاسلام محمدامين امامى خويى فرزند ميرزا يحيى امام جمعه خوى است. نام اين شرح «الاكليل فى شرح و ترجمة فسوة الفصيل» است. نسخهاى از آن در كتابخانه حضرت آيتاللهالعظمى مرعشى نجفى موجود است كه هنوز فهرست نشده است.
الفوائد الرجالية، ابوالهدى كلباسى (ص 309)
مؤلف، رسايل رجاليه متعددى دارد كه از سوى مؤسسه دارالحديث در دست چاپ است، ولى اين فوائد غير آنهاست و متاسفانه در مجموعه رسايل وى قرار نگرفته است.
مغنى الفقيه (ص 375)
مؤلف اين كتاب، قطعا ملاحسن غنى خراسانى است. او از فقهاى شيعى سده سيزدهم هجرى است. اين كتاب يك دوره فقه است; نظير جواهر، ولى متاسفانه زحمات اين فقيه پس از زندگانىاش دچار تندباد حوادث شده و در كتابخانهها پراكنده گشته است. آنچه تاكنون نگارنده بر مجلدات اين كتاب اطلاع پيدا كرده عبارتند از:
نسخه كتابخانه مسجد اعظم، شماره 2490، شامل جلد نهم كتاب و بحث صلاة.
نسخه كتابخانه ملى تهران، شماره 3532 ع، رساله سوم مجموعه، شامل كتاب وصايا.
نسخه مدرسه نمازى خوى، شماره 401، جلد پنجم كتاب، از اول صلاة تا عدم جواز نافله فى وقت الفريضة، به خط مؤلف.
همان كتابخانه، نسخه شماره 402، جلد سوم، از اول اغسال تا حرمة الوضوء بالماء النجس، به خط مؤلف.
همان كتابخانه، نسخه شماره 680، شامل كتاب شهادات و تجارت، به خط مؤلف.
همان كتابخانه، شماره 701، از باب وضوء، مسح راس تا آخر نفاس، به خط مؤلف.
بدين ترتيب تاكنون از اين كتاب نفيس، شش جلد شناسايى شده است.
شايان ذكر است غنى خراسانى از شاگردان سيدعلى طباطبايى صاحب «رياض المسائل» مىباشد. مجموعهاى از رسالههاى فقهى وى در مجموعه شماره 680 كتابخانه مدرسه نمازى خوى نگهدارى مىشود.
وقايع الايام (ص 421)
گويا مؤلف اين دو جلد، ملاعلىبن علىرضا خاكمردانى خويى، استاد سيدجلالالدين محدث ارموى است. مرحوم خيابانى مؤلف «علماى معاصرين» ، اين كتاب را نزد مؤلف آن ديده و گويد كه اين كتاب در شش جلد تاليف شده است. خود نيز كتاب «وقايع الايام» را بر اساس آن كتاب تاليف نموده و در كتاب «علماى معاصرين» از وى ياد مىكند.
تحفة العابدين (ص 441)
نسخه ديگرى از اين تفسير در مدرسه نمازى خوى، به شماره 449 موجود است. از روى آن نسخه، تصحيح و در سالنامه «ميراث اسلامى ايران» دفتر دوم به چاپ رسيده است.
پىنوشت:
1) نگارنده، مقالهاى در معرفى اين كتاب نوشته كه در «ميراث اسلامى ايران» ، دفتر چهارم، صص 113 – 121 منتشر شده است.
2) رجوع شود به: فهرست واره كتابهاى فارسى، احمد منزوى، ج 2، ص 1117.
صد نسخه نفيس
على خليلى
مخطوطات هر ملت و قومى، نشانه فرهنگ و تفكر آنان است كه توسط نخبگان ايشان به ظهور رسيده است. و هر ملتى تنها با رجوع به اين اسناد – كه حافظه تاريخى ايشان را مىسازد – به خويشتنشناسى رسيده و افق آينده خود را روشنتر مىبيند.
مجموعه مخطوطات و كتب خطى به غير از عمق فرهنگى كه در ميان سطرسطر آنان نهفته است، خزانهاى از انواع هنرمندىهاى ويژه قرون خود نيز بوده است. در بسيارى از نسخههاى خطى، زيبايىهاى خط، تذهيب و نقش و نگار جلد، هر محقق و بينندهاى را لحظاتى از زيبايى ساده اما زلال خود، محظوظ مىكند.
يكى از خزانههاى فرهنگ و هنر اين مرز و بوم اسلامى كه با تلاش و كوشش برخى از محققان گرامى حوزه علميه قم، فهرست نگارى شده كتابخانه مسجد اعظم قم است. مجموعه كتب خطى كتابخانه مسجد اعظم كه يادگار زعيم عالىقدر جهان تشيع، حضرت آيتاللهالعظمى بروجردى است، شامل بيش از چهار هزار نسخه است كه در اين جا برگزيدهاى از آن از نظر خوانندگان گرامى مىگذرد.
در پايان بر خود واجب مىدانم از محقق گرامى، مدير داخلى كتابخانه مسجد اعظم جناب آقاى حسنزاده مراغى كه نگارنده از خدمتشان بهرهها برده و نكتهها آموختهام، صميمانه قدردانى و سپاسگزارى كنم.
اين مقاله در چهار قسمت تنظيم شده است:
1 – نسخههايى به خط مؤلف;
2 – نسخههايى كه سر لوح مذهب دارد;
3 – فهرست نسخههايى نوشته شده قبل از 1000ق.
فهرست كتابهايى كه به خط خود مؤلفان است
1. شرح زبدة الاصول 1265 ق محمدبن محمدهادى نايينى
2. بهجة الاولياء محمدتقىبن كاظم مجلسى (1159 ق)
3. حياة النفس فى حضيرة القدس 1232 ق احمدبن زينالدين احسائى (1241 ق) .
4. [منتخب الاحاديث] 1142 ق عبدالحى بن عبدالرزاق رضوى (ق 13)
5. حواشى برفرائدالاصول وفصول 1309 ق نورالدين بنمحمد نهاوندى ق 14
6. المناهج السوية فى شرح الروضة البهية 1240 ق بهاءالدين محمدبن حسن (1137 ق) معروف به فاضل هندى
7. بحر الجواهر فى شرح الجواهر 1312 ق على بن باقر بروجنى (ق 14)
8. تفسير ملاصدرا ملاصدرارحمه الله (1050 ق)
9. امامتخاصه اوصاف ناصرى 1300 ق عباس قلىبن محمدتقى سپهر 1340 ق
10. تحفة السلاطين 1241 ق محمود بن محمد بهبهانى 1241 ق
11. كتاب المهدى 1358 ق سيدصدرالدين صدرعاملى 1373 ق
12. ابواب الجنان فى حقوق الاخوان 1261 ق كريم بن ابراهيم قاجارى 1288 ق
13. سؤال و جواب و تنبيه الغافلين 1235 ق حسينبن حسن يزدى زنده در سال 1235.
14. مغنى الفقيه حسن غنى خراسانى قرن 13
15. مناهل الشوارد فى تلخيص المقاصد 1224 ق محمدعلى آرانى كاشانى
16. الرد على الشيخية 1265 ق محمدبن محمد تبريزى زنده در سال 1256
17. تحقيق فى الزيارة العاشوراء 1286 ق حسنبن ابراهيم ساوجى حسينى زنده 1286
18. مطالع الانوار نصراللهبن مرتضى حسينى كاشانى قرن 13
19. شرح اصول كافى 1108 ق ميرمحمد اسماعيل خاتون آبادى 1108ق
20. سفرنامه حج ق 13 محمدبن اسماعيل قيرى شيرازى زنده 1247 ق
21. اثبات الصانع ميرزا علىاكبر بنعلى مرندى 1373 ش
22. بحارالانوار علامه مجلسى 1111 ق
23. مجمعالانوار فى ترجمة عيوناخبارالرضاعليه السلام احمدبن ابى تراب اصفهانى قرن 14
24. زورق و كشكول رفيعى 1381 ق على رفيعىپور علوى ق 14
25. مقتل الآل عبدالجواد باغبان دارانى قرن 14
26. روضة المواعظ 1310 ق سيدعلىاكبر گلستانه قرن 14
27. الفيروزجةالطوسيهفىشرحالدرةالغروية 1310ق محمدبن حسن طوسى شهدى 1257 ق
28. عمدة المراد فى شرح الارشاد محمدبن سرابعلى مازندانى قرن 13
فهرست نسخههايى كه سرلوح مذهب دارند
29. زادالمعاد 1226 ق علامه مجلسىرحمه الله 1111 ق
30. الامالى 1292 ق شيخ صدوقرحمه الله 381 ق
31. صحيفه سجاديه 1093 ق امام زين العابدينعليه السلام
32. جنةالامان الواقيه (مصباح كفعمى) 1178 ق تقىالدين ابراهيم كفعمى 905 ق
33. مثنوى معنوى 1026 ق از روى 898 ق مولوى (673 ق)
34. تحفة العراقين 1046 ق خاقانى شروانى (595 ق)
35. مطالع الانوار سيدمحمدباقر شفتى (1260 ق)
36. مواهب عليه حسين بن على كاشفى بيهقى 910 ق
37. حق اليقين علامه مجلسى
38. نفائس الغنون فى عرائس العيون شمسالدين محمدبن محمود آملى ق8
39. مواهب عليه حسين بن على كاشفى بيهقى 910 ق
40. من لايحضره الفقيه 1065 ق شيخ صدوق ره 381 ق
41. سلسلة الذهب 981 ق عبدالرحمان جامى (898 ق)
42. ترجمه اربعين شيخ بهايىرحمه الله محمدبن خاتون عاملى (ق 11)
43. مثنوى معنوى 896 ق مولوى (672 ق)
44. الصحيفه السجاديه امام زين العابدينعليه السلام
45. الصحيفة العلوية و التحفة المرتضويه 1277 ق عبدالله بن صالح سماهيجى ماحوزى 1135 ق
46. دلائلالخيرات و شوارق الانوار فى ذكرالصلاة علىالنبى المختار ابوعبدالله محمد جزولى حسنى
47. سبحة الابرار عبدالرحمان جامى 898 ق
48. ديوان امير خسرو دهلوى قرن 10 امير خسرو دهلوى (728 ق)
49. روضة الفلاح سليمانى قرن 12 محمدباقر سبزوارى
50. دوازده امام قرن 12 خواجه نصير طوسى
51. منهج الصادقين فى الزام المخالفين قرن 12 فتحالله بن شكرالله شريف كاشانى 988 ق
52. خمسه نظامى 1247 ق نظامى گنجوى 597 ق
53. حديقة الحقيقة 961 ق سنايى غزنوى 525 ق
54. تحفة الاحرار عبدالرحمان جامى 898 ق
55. يوسف و زليخا قرن 11 عبدالرحمان جامى 898 ق
56. ديوان مايل افشار ميرزا حسن شيخ الشعراء مايل افشار قرن 13
57. ديوان حافظ شيرازى ق 8 – 9 شمسالدين محمد حافظ شيرازى قرن 8
58. روضة الصفا 1008 ق محمدبن خاوند شاه خوازشاهى 903 ق
59. ترجمه و شرح نهجالبلاغه 1242 ق محمدباقر نواب لاهيجى قرن13
60. لوامع صاحبقرانى محمدتقى بن مقصود على مجلسى 1070 ق
61. روضة الصفا محمدبن خاوند شاه خوارزمشاهى 903 ق
62. احوال امامزاده واجب التعظيم حضرت عبدالعظيم 1293 ق اعتضاد السلطنه على قلى بن فتحعلى شاه
63. حبيب السير فى اخبار افراد البشر خواندمير غياثالدين محمد شيرازى 942 ق
64. ديوان جامى عبدالرحمان جامى 898 ق
65. من لايحضره الفقيه شيخ صدوق ره 381 ق
66. الكافى ثقة الاسلام كلينىرحمهم الله 328 ق
67. خلاصة منهج الصادقين فتح الله بن شكرالله كاشانى 988 ق
68. مجمع البيان لعلوم القرآن امين الاسلام طبرسى ره 548 ق
69. زينة المجالس (نسخهاى بسيار نفيس)
فهرست نسخههاى نوشته شده قبل از سال 1000 ه ق
70. معارج الفهم فى شرح النظم 755 ق علامه حلىعليه السلام 726 ق
71. ترجمه الفصول النصيرية در 726 ق مقابله شده ركن الدين محمد جرجانى ق 8
72. كنزالمعانى فى شرح حرز الامانى 796 ق ابوعبدالله محمدبن احمد شعله موصلى 656 ق
73. اخلاق ناصرى 894 ق خواجه نصير طوسىعليه السلام 672 ق
74. شرح منهاج الوصول بيضاوى 797 ق سيدبرهان الدين عبيدالله فرغانى 743 ق
75. كاشف الحقايق و جامع الدقايق 893 ق نجمالدين خضر رازى جبلرودى
76. نجوم 841 ق كاتب: على بن عادل
77. مفتاح العلوم 754 ق ابويعقوب يوسف سكاكى 626 ق
78. المفصل فى صنعة الاعراب 880 ق جارالله محمود زمخشرى 538ق
79. عمدة الطالب فى انساب آل ابىطالب 868 ق جمال الدين احمد ابن عنبه 528 ق
80. الفخرى فى النسب 862 ق اسماعيل مروزى علوى ق 7
81. شرح گلستان سعدى 900 ق يعقوب بن سيد على 931 ق
82. حرز الامانى و وجه التهانى 872 ق ابومحمد قاسم شاطبى (590 ق)
83. مثنوى معنوى 989 ق مولوى (672 ق)
84. خمسه نوايى 893 ق امير على شير نوايى (906 ق)
85. تعبير خواب (880ق)
86. شرح هدايةالحكمة (823 ق) قطبالدين عبدالكريم حنفى 735 ق
87. حاشية مطالع الانظار (877 ق)
88. سرالمصون فى شرح رسالة بيون (898 ق) ايدمر بن على بن ايدمر جلد كى 750 ق
89. خمسه نظامى (842 ق) خمسه نظامى
90. القواعد الشمسية فى شرح العقايد العضدية (896 ق) افتخارالدين محمد دامغانى
91. حاشية ديباجة شرح المتوسط الكافية (898) شرف الدين ابوسعيد زوارى
92. متنزه الابصار ابوبكربن على اشكذرى حسن بن عبد المؤمن خويى
93. كنزاللطائف (822 ق) حسن بن عبدالمؤمن خويى
94. منطق الطير (894 ق) فريدالدين عطار نيشابورى
95. حدائق الحقايق (847 ق) شرف الدين حسن رامى تبريزى 795 ق
96. جمع مختصر (853 ق) وحيد تبريزى 942 ق
97. طيبة النشر فى القراآت العشر 808 ق شمس الدين محمدبن جزرى دمشقى 833 ق
98. المقدمة الجزرية (808 ق) شمس الدين محمدبن جزرى دمشقى 833 ق
99. ديوان كمال خجندى (862 ق) كمال الدين مسعود خجندى 800ق
100. ذخيره خوارزمشاهى (809 ق) امير زينالدين اسماعيل حسينى گرگانى 535 ق
101. الانوار لعمل الابرار (840 ق) جمال الدين يوسف اردبيلى شافعى 799 ق
102. المآب فى شرح الآداب (789 ق) علاءالدين محمد اسفرايينى (فخر خراسانى) 749 ق
103. كنز الفوائد فى حل مشكلات القواعد 764 ق سيدعميد الدين اعرجى حلى ق 8
104. الشفا (گفته شده از سده ششم است) (764 ق) .