مقام و منزلت علمی
آیت الله بروجردی به اغلب علوم و فنون معمول در حوزه اشراف کامل داشت و در بسیاری از آن صاحب نظر و دارای مبانی خاصی بود . شهید مرتضی مطهری در این باره می نویسد :
“آقای بروجردی که ما پای درسش رفتیم و دیدیم که آن طور در مسائل فقهی و اصولی اظهار نظر می کند … فقیه درجه اول زمان خود بود … در فقه و اصول مرد فوق العاده متبحر و صاحب نظری بود و بر تفاسیر قرآن هم مسلط بود و بیش از نصف قرآن را حفظ بود . ادبیات عربش فوق العاده خوب بود . انسان باور نمی کرد که یک مرد فقیه به ادبیات فارسی این چنین مسلط باشد . گاه می شد که به یک مناسبتی شعری از مولوی یا حافظ می خواند که انسان می فهمید که او تا بر اینها مسلط نباشد نمی تواند این ها را به یک مناسبتی در جای خود بخواند . در اطلاعات تاریخی هم خوب بود … .”(1)
او از ابتدای طلبگی به هر علم و رشته ای که وارد می شد به متن درسی بسنده نمی کرد ، بلکه به طور تحقیقی و گسترده موضوع را پیگیری می نمود و در آن به حد اجتهاد می رسید . ایشان خود می فرمود : “من حتی مسائل علم نحو و مطالب معانی و بیان را به طور اجتهادی خواندم و بررسی کردم ، سعی کردم در هر مسأله از هر علمی که می خوانم ، صاحب نظر باشم… .”(2)
آیت الله حاج شیخ علی صافی گلپایگانی درباره شخصیت علمی ایشان می گوید : “ایشان از نظر علمی فرد جامعی بودند . در فقه ، اصول ، تفسیر ، رجال ، تاریخ ، فلسفه و … صاحب نظر بودند . تسلط ایشان بر اقوال فقهای عامه فوق العاده بود . به همین خاطر هم استنباط های خوبی داشتند . در فلسفه از شاگردان ممتاز جهانگیر خان در اصفهان بودند و تبحر کامل داشتند . گفته می شد در فلسفه بعد از مرحوم سبزواری تا آن زمان کسی مانند مرحوم کمپانی و آیت الله بروجردی نیامده است . شعرهای منظومه را به خوبی حفظ داشتند و در رجال اجتهاد می کردند و تنها به نقل دیگران اکتفا نمی نمودند . در اصول صاحب مبنا بودند در مسائلی مانند : ترتب ، مبانی جدید داشتند و مسائل اصول فقه را ریشه یابی می کردند .”(3)
آیت الله بروجردی به مسائل هیئت و ریاضیات نیز به خوبی آشنا بود . با این که این دو علم را در جوانی آموخته بود اما تا همین اواخر عمر شریف به ابحاث آن حضور ذهن کامل داشت . روزی که آقای سرتیپ حسنعلی رزم آرا مخترع (قبله نمای رزم آرا) جهت ارائه گزارش از اختراع خود به حضور آیت الله بروجردی می رسد ، ایشان سؤالاتی از وی می پرسند و توضیحاتی پیرامون قبله نما از وی می خواهند که از تسلط ایشان به علم هیئت و ریاضی حکایت می کرد و آقای رزم آرا را بشدت تحت تأثیر قرار می دهد .(4)
نوآوری در استنباط احکام
الف ) نوآوری در فقه
روش اجتهاد آیت الله بروجردی تحول عجیبی در طریق استنباط احکام در حوزه های علمیه قم و نجف به وجود آورد . بیشتر فقهای عظام در استنباط به مراجعه به کتاب احادیث در کتب مذکور اکتفا می نمودند . همچنین سیر اقوال در مسأله به ویژه اقوال قدما ، چنان مورد توجه و تتبع قرار نمی گرفت . اما آیت الله بروجردی وقتی گام به عرصه فقاهت گذاشت ، به طور دقیق و ظریف سیر اقوال قدما و متأخرین را مورد دقت و بررسی قرار داد . موضوع مراجعه به کتب قدما و تحقیق در آن را به عنوان یک اصل ، مطرح و احیا کرد . در این راستا متون خطی و قدیمی فقهی از قبیل : جوامع الفقهیه و مفتاح الکرامة را که به ورطه فراموشی سپرده شده بود ، در محافل حوزوی وارد و عنوان کرد و اقدام به چاپ و نشر آن ها نمود. (5)وی در استنباط هر فرع فقهی ، اگر به حدیثی برخورد می کرد ، به زمان صدور آن از نظر وجود فقهای اهل سنت و آرای آنان به خصوص در مدینه و نیز در شهرهایی که سؤال کنندگان از امام در آن دیار سکونت داشتند و یا در تماس بوده اند و هم از نظر برداشتی که خود اصحاب و سؤال کنندگان از آن فرع فقهی داشته اند و همان برداشت سبب سؤال از امام شده است . آیت الله بروجردی با توجه به عنایتی که به اقوال و کتب قدما داشت و از طرفی هم چون ایشان به نکات ریز و درشت تاریخی نیز مسلط بود ، لذا همه این موارد را در بحث های خود به دقت دنبال می کرد که در قبل سابقه نداشت . (6)
ب : شیوه اصولی
آیت الله بروجردی اشراف کم نظیری بر مسائل علم اصول داشت و به آن اهتمام می ورزید و بسیاری از مسائل آن را با دقت بررسی و مو شکافی کرده بود . در مفهوم “اجماع” مبنای خاصی اختیار کرده بود . در بحث “انسداد” بر خلاف فقهای مشهور که آن را دلیل بر حجیت مطلق ظن می دانند ، وی با بیان خاص آن را دلیل بر حجیت خبر واحد می دانست . همین بحث که موضوع علم اصول “حجت” است از ابتکارات ایشان به شمار می آید . با همه این تسلط و تبحری که ایشان به مسائل علم اصول داشت در مقام استنباط ، بیشتر به احادیث و ابحاث فقهی عنایت می کرد و خیلی کم به اصول عملیه تمسک می جست .(7)
به طور کلی امتیازات استنباطی آیت الله بروجردی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد :
1-جمع بندی روایات باب و حذف زواید آن .
2-توجه عمیق به سیر تاریخی موضوع و ریشه یابی آن .
3-اهتمام به اقوال قدما که از آن به عنوان “اصول متعلقات” تعبیر می آورد .
4-توجه به مدارک این اقوال و بررسی در آن .(8)
ج: ابتکار در علم رجال
یکی از رشته های علوم اسلامی در حوزه های علمیه که از ارکان مهم استنباط تلقی می شود ، “علم رجال” است . این رشته در جهت شناسایی راویان احادیث از نظر وثاقت و عدم اعتماد به آنان مورد بحث قرار می گیرد و از این رو ، بسیار ارزشمند و مورد اهتمام می باشد . در این رشته تا کنون کتاب های بسیاری نگارش یافته و هر کدام از صاحب نظران در این علم دارای مبانی خاص خود هستند . آیت الله بروجردی در این رشته نیز ذوق و نبوغ عجیبی داشت و سرآمد بود . یکی دیگر از شاگردان ایشان در این باره می گوید : “…آیت الله بروجردی(اعلی الله مقامه) به اندازه ای محیط به تراجم راویان احادیث بود که مثل این که اینان را بزرگ کرده ، هر کدامش که نام برده می شد ، متولد شده کجاست . در کجا زندگی کرده است از کبار کدام طبقه و از صغار کدام طبقه ، چند امام را درک کرده ، چه تألیف کرده است . خلاصه به قول بعضی از آقایان “یعد الرجال بأنامله” با انگشتانش رجال را می شمرد …”(9)
وی در اثر این اشراف و تبحر توانست در این رشته ابتکار و نوآوری بدیعی از خود به یادگار گذارد . او در یک اقدام کم نظیر ، سندهای روایات آن دسته از کتب حدیثی که در استنباط احکام مورد استفاده و استناد قرار می گیرد را از متن ، جدا کرده و مورد دقت و بازبینی تخصصی قرار داد که توضیح پیرامون جزئیات آن از حوصله این نوشتار و مخاطبان آن خارج است .این تلاش بدیع ، فوائد و ثمرات بسیار ارزشمندی را در اختیار محافل تحقیقاتی ، پژوهشگران و رجال شناسان گذاشت که اجمال آن را می توان به ترتیب زیر عنوان کرد :
1-شناسایی شخصیت راویان .
2-شناسایی آمار روایت راویان .
3-روشن شدن موارد حذفی راویان در سلسله سند احادیث .
4-آشکار شدن موارد مشترک .
5-تمییز موارد تحریف و تصحیف .
6-طبقه بندی راویان .
این موضوع اخیر پیامدهای بسیار مفید این تلاش تاریخی است و ثمرات زیادی بر آن مترتب می باشد وی از محدثان صدر اسلام ، دوره ائمه ، ایام غیبت صغری و کبری آغاز کرده و همه راویان را در یک چهارچوب و ساختار نوینی گنجانده و طبقات هر دوره را معین کرده و این طبقه بندی را به دوره معاصر رسانید . چنانچه خود ایشان در این سیستم در طبقه سی و ششم قرار دارد .(10)
آثار و تألیفات
آیت الله بروجردی همانطوری که دارای قدرت تدریس ، تحقیق ، نبوغ و نوآوری بود در عین حال توانست این ابتکارات ارزنده خویش را با قلم و تألیف به ثبت برساند و ارمغان گرانسنگی را برای نسل های بعد از خود به یادگار گذارد . او نگارش را قبل از سی سالگی با حاشیه بر کفایة الاصول استادش آخوند خراسانی شروع نمود و بعد از آن هم هرگز قلم بر زمین ننهاد و همچنان به ضبط و ثبت آثار ماندگار خویش همت گمارد . وی خود گفت : “زیاد چیز نوشته ام ، بعضی تمام و قسمتی ناتمام و بعضی هم بر اثر نقل و انتقال از بروجرد به قم مفقود شده است .”(11)
آیت الله بروجردی علاوه بر این که خود اهل قلم و نگارش بود ، شاگردان و دوستانش را هم به تألیف و نگارش تشویق می کرد و می فرمود : “…بسیار خوشوقتم که فضلای حوزه زحمت می کشند در علوم دین بحث و بررسی می کنند و آثار خوبی از خود به یادگار می گذارند…چیزی بنویسید که همه طبقات استفاده کنند و اهل فن نیز خورده نگیرند .”(12)
در این بخش به معرفی آثار ارزشمند این فقیه بزرگ به صورت موضوعی بسنده می شود :
الف : آثار حدیثی
1- الاحادیث المقلوبة و جواباتها .
2- جامع الاحادیث شیعه .
این مجموعه گرانسنگ حدیثی در جهت تکمیل کتاب “وسائل الشیعه” و رفع نواقص آن از قبیل : تقطیع احادیث ، تکرار اسناد ، تکثیر ابواب و عناوین ، زیادی حجم و … با ابتکار آیت الله بروجردی نوشته شده است و فوائد بسیار ارزشمندی از نظر سهولت دسترسی به احادیث و استنباط از آن دارا می باشد . کار تحقیقاتی این کتاب به کمک جمعی از شاگردان و با اشراف و نظارت کامل معظم له در سال 1370 ه.ق. آغاز شد و به مدت ده سال به طول انجامید . تا کنون شانزده جلد از آن به چا رسیده است . در این مجموعه نفیس همه نظرات و ابتکارات آیت الله بروجردی آورده شده است به جز روایات اهل تسنن که در ذیل هر باب و موضوع بایستی گنجانده می شد . در عین حال معظم له این مجموعه را از ثمرات زندگی خویش قلمداد می کرد .
3- حاشیة علی وسائل الشیعه .
ب : آثار فقهی
1- حاشیة علی نهایة الشیخ الطوسی .
2- حاشیة علی مبسوط الشیخ الطوسی .
3- حاشیة علی خلاف الشیخ الطوسی .
4- حاشیة علی عروة الوثقی .
5- الفقه الاستدلالی .
6- رسالة فی المواسعة و المضایقة .
7- رسالة فی منجزات المریض .
8- تقریرات بحث صلاة الجمعة و صلاة المسافر ، (البدر الظاهر) حسینعلی منتظری .
9- تقریرات بحث الخمس ، (زبدة المقال) سید عباس ابوترابی .
10- تقریرات بحث الصلاة ، (نهایة التقریر) فاضل لنکرانی .
ج : آثار اصولی
1- حاشیة علی کفایة الاصول
2- حاشیة علی کفایة الاصول ،(تقریرات درس) شیخ بهاء الدین حجتی بروجردی .
3- حاشیة علی فرائد الاصول .
4- تقریرات مباحث اصول فقه ، (زبدة الاصول) حسینعلی منتظری .
5- تقریر الاصول ، امام خمینی .
6- الحجة فی اصول الفقه ، حائری یزدی .
7- تقلید الاعلم ، احمد علی احمدی شاهرودی .
د : آثار رجالی و تراجم
1- ترتیب اسانید کافی .
2- ترتیب رجال اسانید الکافی .
3- ترتیب اسانید الفقیه
4- ترتیب رجال اسانید الفقیه
5- ترتیب اسانید التهذیب .
6- ترتیب رجال اسانید التهذیب .
7- ترتیب اسانید رجال الکشّی .
8- ترتیب اسانید الاستبصار .
9- ترتیب اسانید الخصال .
10- ترتیب اسانید الامالی .
11- ترتیب اسانید علل الشرایع .
12- ترتیب کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال .
13- ترتیب اسانید الفهرست .
14- ترتیب اسانید رجال النجاشی .
مجموعه “ترتیب الاسانید” یا “تجرید الاسانید” و یا “طبقات الرجال” همان طوری که قبلا اشاره شد یکی از ابتکارات و نو آوری ها و آثار ارزشمند آیت الله بروجردی در علم رجال به شمار می آید . معظم له دراین مجموعه با ذوق و ظرافت ویژه ، سند های احادیث کتب : کافی ، استبصار ، تهذیب ، امالی ، خصال ، علل الشرایع ، ثواب الاعمال شیخ صدوق و … را از متون اصلی جدا کرده و همه را مورد تحقیق و بررسی مجدد قرار داده است و با ملاحظه این اسناد ، شاگردان و اساتید هر یک از راویان را مشخص نموده و به عبارت دیگر راویان احادیث را بدین ترتیب طبقه بندی کرده است . به عنوان نمونه اصحاب پیامبر را در طبقه اول و شاگردان آنها را در طبقه دوم و همینطور تا زمان معاصر ، طبقات همه راویان و محدثان را آشکار ساخته ، چنانکه خود معظم له در طبقه سی و ششم قرار دارد . برای این طبقه بندی فوائد زیادی مترتب است که توضیح آن در بخش “ابتکار در علم رجال” گذشت .
15- حاشیة علی رجال النجاشی .
16- حاشیة علی عمدة المطالب .
17- حاشیة علی منهج المقال .
18- مستدرک فهرست منتخب الدین .
19- الفهرستین (طوسی و نجاشی) .
20- رسالة فهرست منتخب الدین .
21- حاشیة علی رجال الشیخ الطوسی .
22- رسالة فی ترجمه بعض اعاظم اسرته و اجداده .
23- بیوت الشیعه .
ه : آثار متفرقه
1- رساله های عملیه .
2- توضیح المسائل .
3- حاشیه علی مجمع المسائل .
4- الحاشیة علی وسیلة النجاة .
5- انیس المقلدین .
6- حاشیة علی منتخب الرسائل .
7- صراط النجاة .
8- مناسک حج .
9- توضیح المناسک .
10- مجمع الفروع .
11- حاشیة علی تبصرة المتعلمین .
12- الآثار المنظومة .
13- رسالة فی المنطق .
14- تعلیقة علی الاسفار لملا صدرا الشیرازی .
15- حاشیة علی منهج الرشاد .
16- المهدی فی کتب اهل السنة .(13)
……………………………………………………………………………………………….
[1] – شناخت ، مرتضی مطهری ، ص 144 و 145 .
2- چشم و چراغ مرجعیت ، ص 126 .
3 – حوزه ، ش 44-43 ، ص 112 ، به نقل از آیت الله شیخ علی صافی گلپایگانی .
4- زندگانی آیت الله بروجردی ، ص 150 .
5- چشم و چراغ مرجعیت ، ص 131 ، اقتباس از مصاحبه آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی .
6- حوزه ، ش 44-43 ، اقتباس از مقاله سید جواد علوی .
7- چشم و چراغ مرجعیت ، ص 128 ، اقتباس از مصاحبه آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی .
8- زندگانی آیت الله بروجردی ، ص 154 ، به صورت اقتباس .
9 – الگوی زعامت ، ص 83 ، به نقل از حضرت آیت الله میرزا حسین نوری همدانی .
10- همان ، ص 86 ، زندگانی آیت الله بروجردی ، ص 160 ، اقتباس .
11- همان ، ص 188 .
12- چشم و چراغ مرجعیت ، ص 287 .
13- این فهرست از مقاله تحقیقی آیت الله رضا استادی استفاده شده است . برای شرح و تفصیل بیشتر ، ر.ک : چشم و چراغ مرجعیت ، ص 311- 286 .