تطوّر شیوه بیان احكام

 

 

 

سید عباس میری

برنامه‏ای كه سعادت دنیا و آخرت بشر را تأمین كند، باید از سوی آفریدگاری كه آگاه به تمامی راز و رمز حیات بشر است، تدوین و تشریع گردد. سفیران الهی هر آن چه را كه در هدایت و تكامل بشر نقش دارد، تحت عنوان معارف دین، اخلاق و احكام یادآور شده‏اند. هر یك از این سه بخش اساسی، در منابع غنی فرهنگ اسلام از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. و محور رشته‏هایی از علوم بوده و هست. دانش فقه به عنوان دانشی كه تعیین كننده خط مشی زندگی انسان‏هاست، همواره مورد توجّه خاص پیشوایان دین و دانشوران از عصر حضور تا كنون بوده و به عنوان رشته اصلی تحصیلات حوزوی مطرح بوده و هست، و دست پروردگان حوزه‏های فقاهت وظیفه خود می‏دانسته‏اند كه احكام شرع را به صورت فتوا تحت عنوان رساله‏های عملیه برای فراگیری احكام دین عرضه نمایند.

در این نوشتار بر آنیم نخست سیر كلّی و كوتاهی از بیان احكام شرعی در عصر حضور و غیبت را تا زمان پدید آمدن رساله‏های عملیه پیش روی بگذاریم، و آن گاه از منظر جامعیت، تقسیم بندی ابواب و فصول، ویژگی‏های نثر، جایگاه آن در میان مردم و حوزه فقاهت، كاستـی و قوّتی كه در رساله‏های پیشین وجود داشته كند و كاوی داشته باشیم.

دوره حضور

از آغاز بعثت نبی اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تا پایان دوره امامت پیشوایان شیعه (نیمه دوم قرن سوم) را عصر حضور می‏نامند. در ابتدای بعثت، پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از سوی خداوند مأمور شد اقوام و خویشاوندان خود را به اسلام و آموزه‏های آن فراخواند.1 پس از انجام مرحله دعوت خصوصی، حضرت در مكّه مكرّمه، منزل زید بن ارقم را به عنوان نخستین پایگاه و مركز آموزش معارف دین و احكام شرعی برگزید. و مسائل شرعی را از آن جا منتشر می‏كرد. همه روزه گروندگان به اسلام و كسانی كه دل در گرو دعوت پیامبر داشتند، برای فراگیری تعالیم وحی و دستورات الهی در آن مكان گرد می‏آمدند.2 و معارف و احكام شرعی را از دو لب مبارك پیامبر شفاها دریافت می‏كردند و تا زمانی كه منطقه نفوذ اسلام گسترش نیافته بود، بیان احكام و مسائل دین این گونه بود.3

آن گاه كه نور پور فروغ اسلام بر سرزمین‏های بیش‏تری پرتو افكند، و از مناطق و نواحی

………………………………………………………………………………………….

1 . شعراء (26) آیه 214.

2 . ابن هشام، سیره نبوی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج1، ص270.

3 . هاشم معروف الحسنی، تاریخ فقه جعفری، ترجمه: دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، ص9.

دور و نزدیك به اسلام گرویدند و دامنه نفوذ اسلام، گسترش یافت، شمار مسلمانان افزوده گشت و نیاز مسلمانان به فراگیری احكام و آموزه‏های دین روزافزون گشت. با عدم دست‏رسی گروندگان به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله حضرت بر آن شد جمعی از اصحاب و افرادی كه از محضر مبارك او مستقیما احكام را آموخته بودند، به نواحی دور از مركز رسالت گسیل دارد.

مصعب بن عمیر نخستین مبلّغ اعزامی از سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود كه مأمور ترویج آموزه‏های دین و احكام شریعت شد. وی با شماری از مسلمانانِ مدینه به مكّه آمد و به ابلاغ احكام و تعالیم آسمانی به نوگرویدگان به اسلام پرداخت.

آن گاه كه اهل یثرب، رهسپار مدینه گردیدند. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مصعب بن عمیر را به همراه آنان فرستاد و به او دستور داد: برای مسلمانان قرآن بخواند. معارف اسلام را تعلیم دهد و آنان را به مسائل دین آشنا نماید. از آن پس از مصعب در مدینه با نام «مقرء» یاد می‏كردند.1

افراد دیگری نیز برای تبیین دین و بیان احكام از سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به نواحی دور دست فرستاده شدند. از جمله پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله علی علیه‏السلام را برای تبلیغ به یمن اعزام كرد. به هنگام عزیمت علی علیه‏السلام پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

ای علی! من تو را به سوی یمن گسیل می‏دهم تا مردم آن سرزمین را به اسلام بخوانی و احكام خدا، و حلال و حرام الهی را برای آنان بیان نمایی.2

افزون بر اعزام مبلّغان به صورت فردی، گروه‏های تبلیغی جمعی نیز از سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به نواحی مختلف كه زمینه پذیرش اسلام را داشتند، یا مسلمان بودند و دست رسی به احكام شرعی نداشتند، اعزام می‏شدند.3 و احكامی را كه به طور مستقیم و شفاها از پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله دریافت نموده بودند به آنان ابلاغ می‏كردند.

بنابراین، در دوران رسالت، مسلمانان احكام شرعی و مسائل دین را به دو گونه فرا می‏گرفتند:

1. مستقیم و شفاهی از شخص پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛

2. با واسطه اصحاب پیامبر كه احكام را از محضر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فراگرفته بودند و شایستگی ابلاغ آن را داشتند.

این شیوه بیان و ابلاغ احكام شرعی و مسائل دینی، پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در دوره خلفا، نیز ادامه یافت4 و خلفا به اقتضای مقامی كه برای خود قائل بودند، پاسخ‏گویی به مسائل شرعی و

………………………………………………………………………………………….

1 . جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوك، افست ارومیه‏ای، قم، ج 2، ص 88.

2 . جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، دانش اسلامی، ج 2، ص 824.

3. جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوك، ج 2، ص 213.

4 . برگرفته از: محمود شهابی، ادوار فقه، وزارت ارشاد اسلامی، ج 3، ص 87.

پرسش‏های دینی مردم را وظیفه خود می‏دانستند. گرچه در نوع مسائل از ارائه پاسخ درست ناتوان بودند و برای پاسخ صحیح به یاران پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به ویژه علی علیه‏السلام متوسل می‏شدند؛1 كما این كه خلیفه دوم می‏گوید:

لولا علی لهلك عمر؛

اگر علی علیه‏السلام نبود، عمر هلاك می‏شد.

افزون بر این در زمان خلفا، علی علیه‏السلام روش پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را در ابلاغ احكام پیشه خود ساخت. در دوره زمام‏داری، افزون بر این كه خود پاسخ‏گوی مسائل شرعی عموم مردم در همه زمینه‏ها به ویژه احكام بود، اصحاب و كارگزاران خویش را نیز به سرزمین‏های دور دست و نواحی گوناگون و شهرها می‏گماشت و از آنان می‏خواست تا در منطقه مأموریت خویش سعی كنند احكام دین را به مردم بیاموزند. از جمله به قثم بن عباس فرماندار مكّه می‏نویسد:

أمّا بَعْدُ فَأقِمْ لِلنّاسِ الحجَّ وَ ذَكِّرْهُمْ بِأیامِ اللّه‏ِ وَاجْلِسْ لَهُمُ العَصْرَینِ فَأفْتِ الْمُسْتَفْتِی وَ عَلِّمِ الْجاهِلَ…؛2

امّا بعد، حج را با مردم به پا دار، به آنان روزهای خدا را یادآور شو، در بامداد و سر شب، با آنان بنشین و فتوا بده كسی را كه حكمی بپرسد. و نادان را بیاموز… .

با تبدیل خلافت به سلطنت موروثی و روی كار آمدن معاویه، مسلمانانِ بیدار او را مرجع شایسته‏ای برای بیان احكام نمی‏دیدند. و او نیز جز به تثبیت پایه‏های حكومت خود به چیز دیگری نمی‏اندیشید. از این روی، در این دوره، مسئولیت بیان احكام شرعی و پاسخ‏گویی به پرسش‏های مذهبی بر عهده پیشوایان معصوم و فقیهانی بود كه علم دین را از آنان فراگرفته بودند.3 البته امثال ابویوسف و برخی فقهای تابعین و فقهای اهل سنّت ـ كه وابسته به دربار بودند ـ مورد مراجعه مردم قرار داشتند،4 ولی كسانی كه بر اساس خط مشی ائمّه علیهم‏السلام حركت می‏كردند، مسائل شرعی خود را از آنان می‏گرفتند.5 ائمّه علیهم‏السلام نیز علاوه بر این كه خود به پرسش‏های شرعی مردم پاسخ می‏گفتند و بیان احكام را مهم‏ترین وظیفه خود برمی‏شمردند، دست پروردگان خود را نیز وامی‏داشتند تا در مكان‏های عمومی مانند مسجد بنشینند و به

………………………………………………………………………………………….

1 . علاّمه امینی، الغدیر، دارالكتاب العربی، بیروت، ج 8 ، ص 110.

2 . فیض الاسلام، نهج البلاغه، نامه 67.

3 . محمود شهابی، ادوار فقه، ج 3، ص 88.

4. همان جا.

5 . شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 4، ص 714.

مسائل شرعی مردم پاسخ گویند؛ امام باقر علیه‏السلام به ابان بن تغلب می‏فرماید:

اجْلِسْ فی مَسْجِدِ الْمَدینَةِ وَ أفْتِ النّاسَ فَإنّی أُحِبُّ أنْ یری فی شیعَتی مِثْلُكَ…؛1

در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده. دوست دارم در میان شیعیان افرادی مثل تو باشند.

در دوره صادِقَین علیهما‏السلام بر اثر تنش‏های سیاسی‏یی كه بین بنی امیه و بنی العباس بر سر حكومت پدید آمد، فرصت استثنایی برای امامت شیعه پیش آمد. و این دو امام همام توانستند با تلاش پی‏گیر خود به نشر دانشِ دین در زمینه‏های گوناگون بپردازند. و در اندك زمان ممكن، رجال علم و فقیهان برجسته‏ای در رشته‏های مختلف علوم پرورش دهند. در این جنبش حیات بخشِ علمی، دانش فقه و تبیین حقوق و احكام شرعی در حوزه درس صادِقَین علیهما‏السلام رونق بی‏سابقه‏ای گرفت. و توانستند اسلام را در چهره جامع در همه زوایای آن مطرح كرده و متناسب با نیازهای جامعه آن را تبیین نمایند. راویانِ زیادی از این حوزه برآمدند و احادیث امامان معصوم را به صورت رساله‏های عملیه در اختیار مردم قرار دادند. برخی از آن رساله‏ها را ائمّه علیهم‏السلام دیده و تأیید كردند؛ از جمله كتاب یوم و لیله یونس بن عبدالرّحمان را.

احمد بن اَبی خلف نقل می‏كند:

مریض بودم. امام جواد علیه‏السلام به عیادت من آمد. نزدیك سرم، كتابِ یوم و لیله بود. حضرت كتاب را صفحه به صفحه تا پایان ورق زد و آن را بر زمین گذاشت. فرمود: خدا رحمت كند یونس را. خدا رحمت كند یونس را. خدا رحمت كند یونس را… .2

البته در این كه آیا راهِ بیان احكام شرعی در زمان حضور، تنها به صورت نقل احادیث بوده و فقها روایات ائمّه علیهم‏السلام را دسته‏بندی می‏كردند و ارائه می‏دادند یا به شیوه اجتهاد و استنباط احكام از منابع با رعایت قواعد و ضوابط بوده؟ دیدگاه‏های متفاوتی وجود دارد. برخی بر آنند كه: بیان احكام شرعی تنها از طریق نقل روایات نبوده بلكه فقها نظر فتوایی خویش را نیز به عنوان مسائل شرعی ارائه می‏كرده‏اند. سخنی كه مرحوم فاضل تونی درباره رساله یوم و لیله می‏فرماید: (الظاهر ان الكتاب كان كتاب الفتوی…)3 این نظر را تأیید می‏كند؛ زیرا یونس بن

………………………………………………………………………………………….

1 . ابوالعباس احمد بن علی النجاشی الكوفی، رجال نجاشی، تحقیق: محمد جواد النائینی، دارالاضواء، بیروت، ج 1، ص 72.

2 . شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال معروف به رجال كشی، تحقیق: حسن مصطفوی، انتشارات دانشگاه مشهد، ص 484، شماره 913.

3 . فاضل تونی، الوافیه فی اصول الفقه، تحقیق: سید محمد حسین رضوی كشمیری، مجمع الفكر الاسلامی، قم، ص 305.

عبدالرحمان، از فقیهان برجسته شیعه بوده و در ابواب گوناگون فقه، مانند: نماز، روزه، زكات و… صاحب رأی و فتوا بوده است.

از راه جمع مطالب استفاده می‏شود در زمان حضور، گرچه مسئولیت ابلاغ احكام در مرحله نخست بر عهده پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهم‏السلام بوده، ولی با توجّه به شرایط سختی كه برای ائمّه علیهم‏السلام پدیده آورده بودند و نیز در اثر گسترش دامنه نفوذ اسلام همگان دست‏رسی به آنان نداشتند، این وظیفه مهم از سوی پیشوایان دین به اصحاب و فقیهانی كه شایستگی و توانایی لازم را در فهم و بیان احكام داشتند، واگذار می‏شد. فقها در راه انجام وظیفه افزون بر نقل حدیث در موارد لزوم، به اجتهاد از منابع می‏پرداختند و بر اساس آموخته‏هایی كه از امامان معصوم علیهم‏السلام فراگرفته بودند فتوا می‏دادند و احكام را در اختیار مردم می‏نهادند.

عصر غیبت صغرا

در روزگار غیبت صغرا (260 ـ 329 ه·· . ق.) همگان امكان دست‏رسی به معصوم علیه‏السلام را نداشتند. جز چند نفر از فقیهان برجسته شیعه، سایر فقها و مردم از فیض حضور محروم بودند و نمی‏توانستند به طور رو در رو با حضرت ملاقات داشته باشند و مسائل شرعی و روزمرّه خویش را بپرسند. تنها نوّاب خاص حضرت بودند كه از ناحیه مقدسه مأموریت داشتند مسائل و مشكلات مردم را به حضرت منتقل و پاسخ آن را برای ابلاغ دریافت نمایند.

البته در موسم حج كسانی كه برای‏شان میسّر بوده، می‏توانستند به محضر حضرت شرفیاب شوند و مسائل شرعی و مورد ابتلای خود را از محضر مبارك حضرت بپرسند و پاسخ آن را شفاهی دریافت دارند.

در این دوره بر اساس توقیع شریف حضرت حجّت(عج) شیعیان وظیفه داشتند به راویان حدیث مراجعه كنند و از آنان مسائل دین را دریافت دارند.

وَ أمّا الحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها إلی رُواةِ حَدیثِنا… .1

بر این اساس، نیاز به فقیهانی كه عهده‏دار بیان احكام شرعی مردم باشند، بیش‏تر شد؛ ولی شیوه بیان احكام در این دوره با دوره‏های گذشته تغییر محسوسی نكرد. شیعیان به راویان حدیث كه همان فقیهان بودند، مراجعه می‏كردند و احكام را فرامی‏گرفتند.

………………………………………………………………………………………….

1 . حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، باب 11 از ابواب صفات قاضی، ص 101.

غیبت كبرا

در این عصر رابطه مستقیم مردم با امام معصوم علیه‏السلام به طور كلّی قطع شد. مسئولیت راهنمایی و هدایت شیعیان در همه ابعاد بر عهده فقیهان متعهد قرار گرفت. آنان وظیفه سنگین و دشوار شناخت و تبیین و تبلیغ احكام را بر دوش كشیدند. در آغاز این دوره نیز بیان احكام از سوی بیش‏تر فقها به شیوه نقل روایات و عرضه احادیث بود.

گرچه در همین زمان برخی از فقها از راه اجتهاد و استنباط احكام شرعی بر مبنای كتاب و سنّت فتوا می‏دادند و از طریق بیان فتوا انجام وظیفه می‏كردند، بیش‏تر فقها به روش اهل حدیث مشی می‏كردند و این شیوه از نفوذ بیش‏تری نسبت به طریقه بیان احكام از راه اجتهاد و فتوا برخوردار بود. از این روی، فقها و دانشوران در پاسخ به مسائل دینی و شرعی مسلمانان، به بیان متن احادیث كه از معصوم علیه‏السلام رسیده بود، بدون كم و كاست بسنده می‏نمودند. نهایت كاری كه در آغاز این دوره انجام شد این بود كه در تألیفاتی كه برای بیان احكام شرعی نگاشته می‏شد، اسناد روایت را حذف كردند؛ ولی بر متن و الفاظ احادیث، هم چنان پای‏بند بودند.

بیان حكم شرعی از طریق بیان فتوا، نزد شیعه امامیه با تطوّر همراه بوده است. در آغاز یاران ائمّه علیهم‏السلام و راویان احادیث حكم شرعی را بر اساس نصّ روایات برای كسانی كه از آنان پرسش شرعی می‏نمودند بیان می‏كردند. سپس در دوره بعد، احكام شرعی را بر اساس نصّ حدیث بدون ذكر سند عرضه می‏داشتند.1

و آثار فقهی در باب احكام بر این اساس، كتاب‏هایی مانند: مقنع، هدایه، من لایحضره الفقیه، فقه‏الرضا، مقنعه، نهایه، مراسم، كافی، مهذّب و…2 می‏باشند.

ولی شیوه بیان احكام بر مبنای نقل روایت، مدت زیادی نپایید. پس از قدیمین (ابن ابی عقیل عمّانی و ابن جنید اسكافی) با رونق یافتن مكتب شیخ مفید و شاگرد برجسته‏اش سید مرتضی علم الهدی، روش اهل حدیث از سوی این دو فقیه سخت مورد انتقاد واقع شد و روش اجتهادی قدیمین با سعی و تلاش فراوانِ این دو اجتهادگر نواندیش، روش غالبِ حوزه‏ها و مشی فقهی فقها گردید. با نگاشتن كتاب ارزشمند مبسوط از سوی شیخ طوسی، شیوه اجتهاد به طور كامل جای‏گزین روش اهل حدیث شد. و روز به روز بر رونق آن افزوده گشت. مردم پرسش‏های دینی خویش را برای مجتهدان می‏فرستادند و از آنان درخواست پاسخ می‏كردند. این پرسش‏ها از

………………………………………………………………………………………….

1 . علی فاضل قائنی، علم الاصول تاریخا و تطوّرا، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص 52.

2 . حسین علی منتظری، تقریر درس آیة‏اللّه‏ العظمی بروجردی، البدر الزّاهر، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص8 .

مناطق دور و نزدیك توسط علمای مناطق گردآوری و به حضور مرجع صاحب فتوا فرستاده می‏شد، و پاسخ به عنوان رسائل پرسش و پاسخ مربوط به آن منطقه ارسال می‏شد، و از این طریق آثار فتوایی بسیاری به جا مانده كه از آن جمله است: جوابات المسائل النیسابوریه شیخ مفید،1 المسائل التی مثالها الشیخ ابوجعفر الطوسی شیخ مفید،2 جوابات المسائل الطرابلسیات و جوابات المسائل الموصلیه سید مرتضی،3 و… هم چنین كتاب‏هایی تألیف شده كه صرفا بیان فتواست؛ مانند: الجمل العلم و العمل سید مرتضی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ابن ادریس و تبصرة المتعلمین علاّمه حلّی و… .

این شیوه‏های گوناگون در بیان احكام شرعی از سده‏های چهارم تا دهم هجری قمری معمول بوده و آثار ارزشمندی از این دوران به جا مانده كه امروز چراغ راه فقیهان شیعه است.

پس از این دوره ـ كه شیوه بیان احكام، بیش‏تر به صورت پرسش از سوی مكلفان و پاسخ از سوی مراجع و صاحبان فتوا بود ـ ، شیوه نوینی بر اساس شرایط و نیاز زمان پدید آمد. بدین گونه كه مرجع تقلید بر اساس شناختی كه از نیازها و مسائل مورد ابتلا و نوپیدای مردم و جامعه داشت، به نگارش رساله و كتاب فتوایی می‏پرداخت و بدین طریق فتوای خود را در معرض علاقه‏مندان قرار می‏داد.

انگیزه‏های گرایش به این شیوه را می‏توان چنین بیان كرد:

1. چون آمار شیعیان در بلاد اسلامی، رو به فزونی بود و همگان امكان دست‏یابی به مسائل شرعی را از راه پرسش و پاسخ نداشتند و برای مراجع هم ممكن نبود كه مسائل شرعی را بدون واسطه یا با واسطه به آحاد مسلمانان، یا گروه گروه آنان به روش رو در رو برسانند، از این روی، این شیوه غیر فراگیر، جای خود را به شیوه جدید داد. و آن نگارش رساله عملیه بود.

2. در سده‏های دهم و یازدهم هجری قمری مسلمانان به طور نسبی در سطح گسترده‏تری از سواد بهره‏مند شده بودند. و در مناطق مختلفِ بلاد اسلامی افرادی یافت می‏شدند كه می‏توانستند از رساله‏های فتوایی و آثار فقهی، پاسخ مسائل شرعی خود را دریابند و برای دیگران نیز آن را بازگو نمایند.

3. موقعیت ویژه‏ای كه بر اثر روی كار آمدن حاكمیت شیعه پدید آمده بود، زمینه بسیار

………………………………………………………………………………………….

1 . كنگره هزاره شیخ مفید، مصنّفات شیخ مفید؛ شیخ آقابزرگ تهرانی، ذریعه، دارالاضواء، بیروت، ج 5، ص 240.

2 . فهرست كتاب‏خانه مجلس، ج 17، ص 97.

3 . سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی (همه آثار كوچك سید مرتضی در چهار جلد توسط انتشارات دارالقرآن الكریم قم چاپ و منتشر شده است).

مناسبی برای گسترش و نشر احكام شرعی در همه بلاد فراهم آورد، و از طرفی با آزاد شدن شیعیان از اختناق حكومت‏های ضدّ شیعی، میدان آماده‏ای برای نشر احكام پدید آمد. این عوامل و مسائل دیگر باعث شد تا مراجع تقلید به نگارش رساله عملیه دست یازند و زمینه یادگیری و گسترش مسائل شرعی را در سطح گسترده‏ای برای همگان فراهم آورند.

این رساله‏ها به دلیل دربر داشتن نثر روان، گوناگونی مسائل و مسائل مورد نیاز و نوپیدا، برای مكلفان بسیار مفید و سودمند افتاد. نتیجه بسیار مطلوبی از آن در راه نشر و گسترش احكام شرعی به دست آمد. و این روشِ رساله نگاری به سبب فواید بی‏شمار آن تا به امروز با اندك تفاوتی در چگونگی طرح مسائل، نشر و… ادامه پیدا كرده است.

نخستین اثری كه به این شیوه ـ با ویژگی‏هایی كه اشاره شد ـ نگاشته شد، رساله عملیه جامع عباسی مرحوم شیخ بهائی بود.

در این نوشتار، بر آنیم تا با نگاهی به سیر تاریخی و تطوّر رساله‏های عملیه، دورنمایی از رساله‏هایی كه از آغاز رساله نویسی به زبان فارسی رواج پیدا كرده و تا زمان مرحوم آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله ادامه داشته، و مورد توجّه مردم و حوزه‏های علمیه بوده ـ چه رساله مراجعی كه معروف بودند و چه رساله مراجعی كه جز در بلاد خود نامی نداشتند ـ را پیش رو بگذاریم و آن گاه با اشاره به ابتكارات و كاستی‏های موجود در آن‏ها، راه را برای طرح رساله جامع و كاملِ مورد نیاز امروز، هموار نماییم.

جامع عباسی: نگاشته شیخ بهائی (م 1030 ه·· . ق.).

از این عالم نامی، آثار علمی و رساله‏های گوناگونی در فنون مختلف به ویژه فقه به جا مانده است كه مهم‏ترین آن‏ها در باب بیان احكام شرعی، رساله جامع عباسی است. این كتاب تمامی ابواب فقه از طهارت تا دیات را در خود جای داده و با نثر روان و بی‏پیرایه به روش غیر استدلالی و فنی برای نخستین بار برای عموم طبقات در بیست باب به نگارش در آمده است.

پنج باب آن (تا پایان كتاب حج) به خامه شیخ بهائی و پانزده باب دیگر آن پس از درگذشت ایشان، به قلم شاگرد برجسته‏اش شیخ نظام الدین ساوجی به رشته تحریر در آمد.1 سید زین العابدین حسینی دخترزاده و شاگرد شیخ بهائی نیز با تكمله‏ای كه تحت عنوان مزار (شامل دوازده مطلب) بر آن افزوده،2 این اثر را به بالاترین مرتبه سودمندی رسانده است.

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 5، ص 62 (این رساله بیش از 23 بار در كشورهای گوناگون چاپ و منتشر شده است).

2 . همان جا.

شیخ بهائی این اثر را به درخواست شاه عباس كبیر نگاشت. این رساله شامل یك دوره كامل فقه به زبان ساده در باب مسائل فرعی مورد ابتلا از باب طهارت تا دیات است. و تمامی ابوابی را كه رساله‏های گذشته و حتی امروزه نیز به آن‏ها نپرداخته‏اند، مانند: جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، قضا، شهادات، حدود و دیات، دربر دارد. این رساله، در مجموع نسبت به رساله‏های امروزی از جامعیت مطلوبی برخوردار است، و دورنمایی از همه ابواب فقه را كه در كتاب‏های مبسوط آمده ارائه داده است.

در دسته‏بندی ابواب به روش كتاب‏های فقهی استدلالی پیشین مانند لمعه و نظیر آن تنظیم و تدوین شده است، و تغییر ویژه‏ای در آن به چشم نمی‏خورد.

این رساله با نثر روان و شیوا، جملات و تركیب‏های ساده و قابل فهم همگان و به دور از ابهام و پیچیدگی نگاشته شده است؛ به گونه‏ای كه هر كس بهره‏ای از سواد داشته باشد، می‏تواند از آن استفاده كند.

جامع عباسی به دلیل جامعیت، نثر روان و پرداختن به فروع و مسائل مورد ابتلای مردم از زمان شیخ بهائی تا به امروز با گذشت چندین قرن از آن، مشمول گذشت زمان نشده و همواره مورد استفاده علما و عموم مردم بوده و هست. این اثر گران سنگ از زمان نگارش، مورد استقبال حوزه‏های دانشِ دینی و فقاهت واقع شد و نظر فقیهان بزرگ را به خود جلب كرده است.

كثرت چاپ (23 بار)1 و حواشی صاحب نظران بزرگی چون: ملاّحسین علی اصفهانی، سید محمد كاظم یزدی، عبداللّه‏ مامقانی، سید اسماعیل صدر، شیخ علی محلاتی2 و… حكایت‏گر جایگاه بلند این رساله در نزد حوزه‏های فقاهت است.

شیخ بهائی افزون بر رساله فوق در باب احكام، رساله‏های دیگری هم دارد كه برخی از آن‏ها عبارتند از: رسالة فی الفقه شامل مسائل نماز، حبل المتین3 در علم حدیث و فقه، دربردارنده بحث طهارت و نماز، واجبات نمازهای روزانه و رساله‏های دیگر كه در كتب تراجم آمده است.

شارع النّجاة: اثر فتوایی محمد باقر حسینی، معروف به میرداماد (م 1041 ه·· .ق.).

………………………………………………………………………………………….

1 . خان بابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 2، ص 1486 (ث ـ ژ).

2 . ذریعه، ج 5، ص 62 ـ 63.

3 . سعید نفیسی، كلّیات اشعار و آثار شیخ بهائی، ص 66.

میرداماد استاد فقهای عصر خویش بود. فتاوای شرعی را به تصحیح او معتبر می‏شمردند.1 وی به درخواست جمعی از مؤمنان، به خصوص محمدرضا جلبی تبریزی به سال 1041 قمری رساله عملیه شارع النّجاة2 را به زبان فارسی نگاشت.

این رساله حاوی یك مقدّمه و بخشی از كتاب طهارت است. مقدّمه عالمانه این اثر ـ به تنهایی اثر بی‏نظیری است ـ شامل سه بخش است.

1. یك دوره مختصر اصول عقاید؛

2. مطالبی تحقیقی درباره تقلید و شرایط مرجع؛

3. ترجمه چهارده حدیث درباره نماز، تحریص و ترغیب بر نماز، پی آمدهای ترك نماز و… .

آن گاه بخشی از باب طهارت به گونه استدلالی آورده شده است.

آقابزرگ تهرانی درباره این رساله می‏نویسد:

فتاوی‏یی كه از این رساله نقل شده، شاید بشود گفت: جزء فتاوی نادره است؛ از جمله: فتوا به كراهت از تراشیدن ریش و حرمت طولانی كردن آن.3

میرداماد با این كه رساله را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشته، ولی برای استفاده بیش‏تر، به دلایل دیدگاه‏های خویش اشاره كرده و برخی نظریات فقیهان دیگر را نیز متعرّض شده است. وی در تدوین این رساله، روش رساله‏های پیشین را نپیموده، بلكه شیوه ابداعی و ابتكاری ویژه خود را ارائه داده است.

حدیقة المتقین: اثر فتوایی مولا محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اوّل (م 1070 ه·· . ق.).

مرحوم مجلسی برای پاسخ گویی به نیاز مؤمنان رساله عملیه‏ای به نام حدیقة المتقین را نگاشت.4 این اثر كه یك دوره كامل فقه فارسی است، شامل نوزده كتاب از طهارت تا دیات و قصاص است و نسبت به رساله‏های پیشین از جمله جامع عباسی از جامعیت بیش‏تری برخوردار است. در این اثر مباحثی كه حتی در رساله‏های پسین نیامده در آن دیده می‏شود مثل ابواب: جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، قضا، شهادات، حدود، قصاص و دیات. در تدوین

………………………………………………………………………………………….

1 . شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 419؛ حرّ عاملی، امل الآمل، ج 2، ص 249؛ تنكابنی، قصص العلماء، ص 333.

2 . میرداماد، اثناعشر رساله، ص 230.

3 . آقابزرگ تهرانی، ذریعه، ج 13، ص 4.

4 . مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج 3، ص 460؛ شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 464.

ابواب آن، نظم بسیار مطلوبی مشاهده می‏شود و شیوه این كتاب، مبنایی برای نگارش سایر رساله‏ها قرار گرفته است.

از ویژگی‏های بارز این رساله آن است كه در آغاز هر كتاب فقهی، روایاتی كه مربوط به فضیلتِ انجام واجب و مقدار ثواب آن و تحریص و تشویق بر عمل عبادی دلالت دارد، آورده شده كه این كار، موجب آمادگی ذهنی مكلّف نسبت به پذیرش بیش‏تر و تلاش در امر فراگیری است؛ یعنی همان چیزی كه جای خالی آن در رساله‏های امروز نیز احساس می‏شود. و كم‏تر رساله‏ای بدان پرداخته است. حدیقة المتقین از آن جا كه از جامعیت و اتقان بایسته‏ای برخوردار است و با نظم و دسته‏بندی خوبی تدوین شده، همیشه مورد توجّه حوزه‏های فقاهت بوده است. از این روی، بر این رساله، فقیهان بزرگی چون: سید محمد كاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی، سید اسماعیل صدر و… بر آن حاشیه زده‏اند. رساله‏های دیگری نیز از مرحوم مجلسی به جا مانده است؛ از جمله رساله پرسش و پاسخ كه حاوی تمامی فقه از طهارت تا دیات است و در پاسخ به پرسش‏های برخی از فضلای خراسان و متدینان كاشان نگاشته شده است.1

معرفة احكام الشرعیة: اثر فتوایی محمد باقر سبزواری، معروف به محقق سبزواری (م 1090 ه·· . ق.). وی برای بهره‏وری عموم مردم مسلمان افزون بر حاشیه به رساله‏های پیشین رساله عملیه ویژه‏ای به زبان فارسی به درخواست میرزا مهدی پسر میرزا رضا حسینی خراسانی به سال 1081 قمری به رشته تحریر كشید.2

این رساله دارای یك مقدّمه (شامل مباحث اصول دین و ضرورت تقلید) و چند باب در بیان احكام ضروری در زمینه عبادات است. پایان نسخه‏ای از این كتاب كه در كتاب‏خانه آستان قدس رضوی است را نشان می‏دهد.3

از محقق سبزواری رساله‏های فقهی دیگری به جا مانده از جمله:

1. رساله صلات و صوم به زبان فارسی؛4

2. رساله‏ای در غسل؛5

………………………………………………………………………………………….

1 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 25.

2 . فوائد الرّضویه، ص 425؛ ریحانة الادب، ج 5، ص 242؛ امل الآمل، ج 2، ص 250؛ قصص العلماء، ص 386.

3 . ذریعه، ج 11، ص 213.

4 . امل الآمل، ج 2، ص 250.

5 . همان جا.

3. رساله نماز جمعه به زبان فارسی؛1

4. رساله تحدید نهار؛2

5. رساله مناسك حج به زبان فارسی.3

أهم مایعمل: اثر فتوایی ملاّ محسن فیض كاشانی (م 1091 ه·· . ق.).

مرحوم فیض از خود آثار علمی در فنون گوناگون به ویژه در فقه به جا گذاشته است. وی از مراجع زمان خود بود و مؤمنان بسیاری به فتوای او عمل می‏كردند. مرحوم فیض برای بهره‏گیری مردم رساله‏های عملیه متعددی نگاشت؛ از آن جمله است: أهم ما یعمل.4

این رساله در سه بخش تنظیم شده، و شامل احكام و مسائل مهم و ضروری است كه مكلف در شب و روز، هفته و سال بدان نیازمند است. هم چنین رساله‏های دیگری نیز در باب احكام فقهی از ایشان به جا مانده كه عبارتند از:

1. النخبة فی الحكمة العملیه و الأحكام الشرعیه؛

این رساله خلاصه‏ای از احكام شرعی و سنن و آداب را در بر دارد.5

2. منهاج النّجاة؛

این اثر به دو منظور به رشته تحریری درآمده: الف) بیان مسائل اعتقادی و معارف؛ ب) بیان احكام شرعی. در بخش اوّل مباحثی مثل: توحید، عدل، امامت و معاد مطرح شده و در بخش دوم مطالبی درباره اعمال تكلیفی طاعات جوارح، معاصی جوارح، معاصی قلب و آداب برخورد و معاشرت آمده است.6

3. معتصم الشیعه فی أحكام الشرعیه؛

این رساله شامل احكام نماز و مقدّماتِ مربوط به آن است.7

4. رسالة فی الجنائز.8

آداب الصلوة: نوشته فقهی ملاّ محمد باقر مجلسی، معروف به مجلسی دوم (م 1111

………………………………………………………………………………………….

1 . فهرست كتاب‏خانه آستان قدس رضوی، ج 5، ص 435.

2 . امل الآمل، ج 2، ص 250.

3 . همان جا.

4 . ذریعه، ج 2، ص 484.

5 . فوائد الرّضویه، ص 635؛ فهرست كتاب‏خانه آستان قدس رضوی، ج 5، ص 526؛ مجلّه تراثنا، شماره 4، ص 141.

6 . همان جا.

7 . همان جا.

8 . همان جا.

ه·· . ق.).

مرحوم مجلسی، شیخ الاسلامِ دوره صفوی و ملجأ و پناه مردم بود. در علوم و فنون مختلف، سرآمدِ دانشوران دوران خود گشت و برای پاسخ گویی به نیاز شرعی عموم طبقات مردم، افزون بر آثار علمی، بیش از 150 رساله فقهی از خود به یادگار گذاشت؛1 كه از جمله آن‏هاست:

آداب الصلوة؛

این رساله عملیه برای استفاده مؤمنان به فارسی نگاشته شده و دربردارنده مقدمّه‏ای مفید در بیان اصول عقاید و معارف و احكام فقهی است. در آغاز رساله آمده است:

نماز مهم‏ترین اركان دین است. و بر هر مؤمن واجب است آشنا شدن به آداب و شرایط نماز. و از جمله شرایط نماز، ایمان به خدا و رسول است.

سپس كتاب طهارت و صلات را آغاز كرده و سرانجام صلات را به تعقیبات، ادعیه و ترجمه پایان داده و در خاتمه احكام زنان را بیان كرده است.2

رساله عملیه دیگری كه مرحوم مجلسی برای استفاده مؤمنان ارائه كرده است شامل كتاب زكات، خمس و اعتكاف است. و رساله‏های متعدد دیگری از این شخصیت نامی به جا مانده كه در تراجم به نام ایشان ثبت شده است.3

آداب التّجاره: اثر فتوایی محمد باقر بن اكمل بهبهانی معروف به وحید بهبهانی (م 1205 ه·· . ق.).

مرحوم بهبهانی از دانشوران برجسته عصر خویش بود. در جایگاه بلند علمی او همین بس كه بزرگانی چون: علاّمه بحرالعلوم و صاحب ریاض او را «علاّمه» و صاحب جواهر و شیخ انصاری او را «استاد اكبر» خوانده‏اند. در میان عموم طبقات مردم مورد توجّه قرار گرفت. مردم از دور و نزدیك، به وی روی آوردند و مسائل و مشكلات دینی خود را بر او عرضه داشتند.4 از این روی، افزون بر حواشی‏یی كه بر رساله‏های پیشین زده بود، رساله‏های عملیه‏ای نیز برای استفاده مؤمنان نگاشت؛ از آن جمله، وقتی بازرگانان مؤمن (آنان كه می‏خواستند راه و روش معامله و تجارت را بر اساس اسلام بدانند و عمل كنند) از وی درخواست نگارش رساله‏ای

………………………………………………………………………………………….

1 . امل الآمل، ج 2، ص 248؛ فوائد الرّضویه، ص 439؛ قصص العلماء، ص 204.

2. ذریعه، ج 1، ص 21 چاپ شده در 25 رساله فارسی، علاّمه مجلسی، تحقیق: سید مهدی رجائی، انتشارات مرعشی، قم.

3. همان جا.

4 . قصص العلماء، ص 198؛ فوائد الرّضویه، ص 204.

در این باب كردند، ایشان رساله آداب التّجاره را نگاشت.

بهبهانی در این رساله ابتدا به حكمت و جایگاه تجارت و كسب در اسلام پرداخته، سپس كسب‏های حرام، معاملات شرعی و شرایط آن، ابواب رهن، مضاربه، اجاره و… را تحریر نموده است. رساله به فارسی ساده و روان و به شیوه پرسش و پاسخ عرضه شده است. از آن‏جا كه از اتقان، نظم و دقت كم‏نظیری برخوردار بوده است، توجّه فقیهان را به خود جلب نموده و استوانه‏های علمی مانند: میرزای شیرازی، میرزا حسین خلیلی تهرانی و… بر آن حاشیه زدند و نظریات خود را در ذیل مسائل آن، به مردم عرضه كردند.1

رساله عملیه دیگرِ مرحوم بهبهانی در باب عبادات به نام التحفة الحسینیه است كه ابواب طهارت، صلات و صوم را در بردارد و به دو زبان عربی و فارسی نگاشته و به علاقه‏مندان عرضه شده است.2

انیس التجّار: نوشته ملاّ مهدی نراقی (م 1209 ه·· . ق.).

وی در دانش‏های گوناگون آثار فراوانی نگاشت و به بازار دانش عرضه كرد؛ از جمله نوشته‏های وی كه با اقبال مردم نیز رو به رو شد رساله‏های عملیه ایشان بود. نگارنده درباره رساله عملیه انیس التجّار می‏نویسد:3

… چون علم به مسائل تجارت از جمله لوازم و مهمات است، خصوصا بر جماعتی كه اشتغال به امر مذكور دارند. لهذا این احقر به خاطر قاصر رسید كه مسائل تجارت را در این رساله جمع كنم… و او را مسمّی به انیس التجّار گردانیدم و او را مرتّب بر هفت باب كه باب اوّل در هفده فصل است و باب دوم، مشتمل بر پنج فصل است و باب سوم، در مضاربه است و باب چهارم در شركت و باب پنجم در وكالت و… .

این رساله در موضوع خود از جامعیت خوبی برخوردار است و به فارسی درخورِ فهم و درك همگان، به گونه غیر استدلالی نگاشته شده است. و به سبب غنای علمی آن، بزرگانی چون: سید اسماعیل صدر اصفهانی و سید محمد كاظم یزدی طباطبائی بر آن حاشیه دارند.4 از مرحوم نراقی رساله‏های دیگری در باب بیان احكام شرعی به جا مانده كه از آن جمله است: رساله

………………………………………………………………………………………….

1 . خان بابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 1، (این رساله چند بار به چاپ رسیده است و چاپ سنگی آن به خط نسخ در سال 1294 مزین به حاشیه این بزرگان است).

2 . ذریعه، ج 3، ص 427.

3 . روضات الجنّات، ج 7، ص 200؛ میرزا محمّدعلی حبیب آبادی، مكارم الآثار، انتشارات كمال.

4 . همان جا. (این رساله بیش از چهار مرتبه به چاپ رسیده است)؛ خان بابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی.

عملیه در باب عبادات به زبان فارسی،1 التحفة الرّضویه به زبان فارسی2 و مناسك حج.3

بغیة الطالب: اثر فتوایی شیخ جعفر كاشف الغطا (م 1228 ه·· . ق.).

كاشف الغطا پس از رحلت سید بحرالعلوم رحمه‏الله زعامت شیعیان عرب و عجم را بر عهده داشت. صاحب معارف الرجال درباره مرجعیت وی نویسد:

له الرِّئاسة العامّة و التقلید.

كاشف الغطا برای استفاده عموم مردم، فتوای خویش را به دو گونه عرضه كرده است: یكی به شیوه رساله عملیه و بیان مسائل و دیگری شیوه پرسش و پاسخ. رساله عملیه ایشان به نام بغیة الطالب فی معرفة المفروض و الواجب است كه از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.

این اثر فتوایی كه برای مؤمنان عرب زبان نگاشته شده شامل دو بخش اساسی است:

1. اصول دین؛

2. فروع دین و احكام شرعی كه از باب طهارت آغاز و به نماز پایان گرفته است. از آن جا كه این رساله در ابواب عبادات كامل نبود، فرزند دانشورِ كاشف الغطا ابواب صوم و اعتكاف را نیز بر آن افزود و چون از اسلوب و نظم مطلوب و نثر روان و دل‏پذیر و پسندیده‏ای برخوردار بوده، برای استفاده مؤمنان فارسی زبان، به وسیله شیخ اسداللّه‏ دزفولی به فارسی برگردانده شده و به نام تحفة الرّاغب در اختیار علاقه‏مندان قرار گرفته است.

این اثر در حوزه فقاهت نیز از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. و مورد توجّه بزرگانی مانند شیخ انصاری رحمه‏الله و خاندان كاشف الغطا قرار گرفته و فتوای خود را بر آن افزوده‏اند.

پرسش و پاسخ: اثر فتوایی میرزاابوالقاسم قمی معروف به میرزای قمی (م 1231 ه·· . ق.).

این رساله به شیوه پرسش و پاسخ سهل و آسان به زبان فارسی نگاشته شده و ابواب عبادات و معاملات را در بر دارد. و از بهترین نگاشته‏های فتوایی است كه از جامعیت بایسته‏ای برخوردار است. این رساله در سال 1234 در تهران چاپ و منتشر شده است.4 از محقق قمی رساله‏های عملیه دیگری نیز به جا مانده كه از آن جمله است:

1. اقل واجب؛

رساله‏ای است كه به فارسی نوشته شده و شامل كم‏ترین مقدار واجب كه باید مكلف از

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 11، ص 219.

2 . فهرست كتاب‏خانه وزیری، ج 3، ص 1100.

3 . مكارم الآثار، ج 2، ص 260.

4. حرز الدّین، معارف الرجال، ج 1، ص 49؛ ریحانه الادب، ج 6، ص 68؛ اعیان الشیعه، ج 7، ص 92.

اصول عقاید و معارف دینی و احكام شرعی عملی بداند است و این اثر را مولا محمد حسین تهرانی از شاگردان میرزا بر اساس فتوای استادش تدوین و عرضه كرده است.1

2. مرشد العوام؛

این رساله را میرزای قمی ویژه استفاده فارسی زبان‏ها و كسانی كه سطح معلومات آنان پایین بود نگاشته و شیوه آن با رساله‏ای كه برای خواص نگاشته است تفاوت دارد.2

3. معین الخواص؛

این اثر را میرزای قمی برای كسانی كه سطح علمی بالاتری از عوام داشته‏اند نگاشته و شامل ابواب طهارت تا پایان خمس است.3

از میرزای قمی به جز این‏ها رساله تحفة العباسیه و مناسك حج به زبان فارسی برای استفاده مؤمنان به جا مانده است.4

تحفة المسائل: نوشته علی بن محمد بن علی طباطبائی معروف به صاحب ریاض.

این رساله فتوایی به شیوه پرسش و پاسخ و به فارسی روان و ساده نوشته شده و در سال 1221 قمری كه مؤلّف در قید حیات بود چاپ و منتشر شد و نسخه‏ای از آن در كتاب‏خانه میرزای شیرازی در سامرا موجود است.5

شرح مختصر النافع: این اثر، رساله دیگری است از مرحوم صاحب ریاض كه به شیوه ابتكاری تدوین شده است. در این رساله مسائل بر اساس رعایت احتیاط نگاشته شده و قابل استفاده در هر زمان است؛ چه مرجع زنده‏ای وجود داشته باشد و چه مرجع زنده‏ای وجود نداشته باشد، فتوای فقها از آن چه در این رساله آمده بیرون نیست. و هر كس بدین رساله عمل كند، عملش در هر زمان مطابق با فتوای مراجع خواهد بود.6

این رساله گرچه ممكن است در مواردی مقدار تحمّل تكلیف را بیش‏تر كند، ولی از آن روی كه دغدغه گزینش مرجع تقلید را برای مؤمنان حل می‏كند و در هر زمانی قابل استفاده است، ابتكاری، ستودنی است، كه البته در زمان ما هم، برخی‏ها رساله‏ای را بر این اساس تهیه دیده‏اند.

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 2، ص 274.

2 . محسن امین، اعیان الشیعه، ج 7، ص 91؛ میرزای قمی، جامع الشتّات، ج 1، ص 16، مقدّمه.

3 . همان جا.

4 . حسین مدرّسی، مقدّمه‏ای بر فقه شیعه، ص 397؛ به نقل از: فهرست كتاب‏خانه دانشگاه.

5 . ذریعه، ج 3، ص 469؛ ریاض المسائل، چاپ جامعه مدرسین، ج 1، ص 110، مقدّمه.

6 . همان جا.

راه نجات: این اثرِ فتوایی، رساله عملیه دیگری است از مرحوم صاحب ریاض كه شامل ابواب طهارت، صلات و صوم است. و از سوی مولا محمد علی رشتی بهشتی به زبان فارسی و براساس فتوای صاحب ریاض در سال 1230 قمری گردآوری شده است.1

إصلاح العمل: نوشته فتوایی سید محمد علی بن علی بن محمد علی طباطبائی معروف به سید محمد مجاهد.

وی پس از پدر به مقام مرجعیت رسید و از مقبولیت عامّه برخوردار گشت و برای بهره‏گیری مؤمنان از دیدگاهی فقهی رساله اصلاح را نگاشت. این رساله در ابواب عبادات و معاملات در یك مقدّمه و چندین كتاب و خاتمه تدوین شده است. در مقدّمه، مؤلّف به مسائل اجتهاد و تقلید پرداخته، سپس به گونه‏ای گسترده مسائل طهارت و صلات را مطرح كرده؛ ولی در سایر ابواب به طور مختصر سخن گفته است. آن چه در این اثر آمده فتواهای فقهی سید مجاهد است كه از كتاب ارزشمند علمی ایشان به نام مصابیح گرفته شده است. از ایشان رساله جامع المسائل به شیوه پرسش و پاسخ نیز به جا مانده است.2

تحفة المقلّد: نوشته سید عبداللّه‏ شبّر كاظمی (م 1242 ه·· . ق.).

از مرحوم شبّر آثار گران قدر بسیاری به جا مانده كه از آن جمله است رساله‏های عملیه متنوّع نظیر رساله تحفة المقلد كه شامل تمامی ابواب فقه است.3

مرحوم شبّر در باب «طهارت» و «صلات» رساله‏ای به زبان فارسی دارد كه به درخواست جمعی از مؤمنان آن را نگاشته است. ایشان در این رساله به شیوه ابتكاری، رعایت احتیاط در مسائل شرعی را نموده است كه در همه زمان‏ها نیز قابل استفاده است.

وسیلة النّجاة: نوشته ملاّ احمد نراقی (م 1245 ه·· . ق.).

این اثر فتوایی به زبان فارسی در دو جلد بنا به درخواست فتحعلی شاه قاجار در احكام طهارت، نماز، روزه، زكات، خمس و حج تنظیم و تدوین شده است. این اثر با پرسش و پاسخ‏هایی كه از شخصیت‏هایی چون: شیخ محمد تقی، سید محمد مشهدی، میرزا حسین یزدی، میرزا سلیمان و میرزا رجبعلی در حاشیه آن درج شده، آن را از اهمیت بیش‏تری برخودار

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 1، ص 64.

2 . شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 581؛ خوانساری، روضات الجنّات، ج 7، ص 145؛ ذریعه، ج 2، ص 170؛ فهرست كتاب‏خانه آیة‏اللّه‏ مرعشی؛ ج 2، ص 310.

3 . ریحانة الادب، ج 3، ص 75؛ روضات الجنّات، ج 4، ص 261؛ طبقات الاعلام الشیعه، ج 2، ص 777؛ ذریعه، ج 3، ص470.

ساخته است. رساله‏های دیگری مثل تذكرة الأحباب، كتاب مسائل و خلاصة المسائل از نراقی باقی مانده است.1

تحفة الأبرار: اثر فتوایی سید محمد باقر حجة الاسلام اصفهانی (م 1260 ه·· . ق.).

این رساله عملیه كه به زبان فارسی و برای استفاده مؤمنان نگاشته شده، بر اساس كتاب بزرگی است كه مرحوم اصفهانی در فقه به نام مطلع الأنوار تألیف كرده است.2 از وی رساله‏های متعددی مثل: جوابات المسائل در دو جلد،3 هدیة الأخیار،4 پرسش و پاسخ،5 مناسك حج6 و رساله دیگر به یادگار مانده است.

نخبه: نوشته محمد ابراهیم كلباسی (كاخكی خراسانی) (م 1261 ه·· . ق.).

وی از مراجع بزرگ عصر خود بود و مؤمنان بسیاری در امر تقلید به او روی می‏آوردند. كلباسی برای در اختیار گذاشتن فتواهای خود رساله نخبه را نگاشت. این رساله به زبان فارسی در واجبات و مهمات فروع دین در چند مقصد تدوین شده است.7

متن نخبه برگرفته از كتاب ارشاد المسترشدین مرحوم كلباسی كه اثر فقهی ستودنی است وی آن را با سبكی بسیار جالب و نثر روان و شیوا تدوین كرده است. رساله نخبه از آن جا كه در باب عبادات اثری جامع و پر فروع است، و در زمان خود نیاز مردم مؤمن به مسائل شرعی را برآورد، از سوی مؤمنان مورد استقبال كم‏نظیر واقع شد و حتی پس از درگذشت كلباسی جایگاه خود را از دست نداد. و در حوزه فقه و فقاهت نیز جایگاه والایی داشت، و گذشت زمان ارزش او را نكاست. فقها و مراجع بزرگی كه پس از كلباسی آمدند، خود را از آن بی‏نیاز ندانستند. و غالب آنان رساله نخبه را با نگاشتن حاشیه بر آن به عنوان رساله عملیه خویش برگزیدند. برخی از فقها كه تا پیش از رواج عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی رحمه‏الله بر رساله نخبه حاشیه نگاشته‏اند عبارتند از:

1. میرزا محمد تقی شیرازی، 2. سید محمد كاظم یزدی رحمه‏الله ، 3. سید اسماعیل صدر، 4. شهید

………………………………………………………………………………………….

1 . اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ج 10، ص 161؛ روضات الجنّات، ج 1، ص 91؛ نشر دانش، ج 4، ص 3؛ ذریعه، ج 6، ص 290.

2 . ریحانة الادب، ج 2، ص 26؛ الكرام البرره، ج 1، ص 192؛ فوائد الرّضویه، ص 426؛ اعیان الشیعه، ج 44، ص 111.

3 . آقابزرگ تهرانی، الكرام البرره، ج 1، ص 192؛ معارف الرّجال، ج 2، ص 196.

4 . حسین مدرّسی، مقدّمه‏ای بر فقه شیعه، ص 401 (به نقل از: فهرست كتاب‏خانه آیة‏اللّه‏ مرعشی، ج 2، ص 134).

5 . الكرام البرره، ج 1، ص 195.

6 . همان جا.

7 . روضات الجنّات، ج 1، ص 34؛ ریحانة الادب، ج 5، ص 42؛ الكرام البرره، ج 1، ص 14.

شیخ فضل‏اللّه‏ نوری، 5. شیخ انصاری، 6. میرزا محمد حسن شیرازی، 7. ملاّ محمد كاظم خراسانی (آخوند خراسانی)، 8. اسداللّه‏ اصفهانی، 9. سید حسین كوه كمره‏ای، 10. میرزا حسین خلیلی، 11. سید جمال افجه، 12. میرزا حسن آشتیانی، 13. میرزا حسین نجفی، 14. میرزا ابراهیم محلاّتی شیرازی. این اثر با حواشی این بزرگان بارها چاپ و منتشر شده است. البته برخی از فقها هم متن آن را برگزیده و براساس فتوای خود آن را چاپ و منتشر كرده‏اند.

رساله‏های دیگری نیز از مرحوم كلباسی به نام ارشاد المسترشدین فی معرفة الضروری من احكام الدّین،1 نجاة القوم2 و ارشاد المحبة فی العبادات3 به زبان فارسی، به جا مانده است.

زینة المتقین فی أحكام فروع الدّین: نوشته سید ابراهیم موسوی قزوینی معروف به صاحب ضوابط (م 1262 ه·· . ق.).

مؤلّف این اثر را برای استفاده مؤمنان نگاشته است، و شامل ابواب طهارت، صلات، صوم و زكات فطره است.4

هدایة الانام فی المسائل: نوشته فتوایی میرزا محمد تقی نوری (م 1263 ه·· . ق.).

وی این رساله عملیه را به پیروی مكلفان نوشته و به جز این رساله از وی رساله‏های كوچك دیگری در موضوعات مختلف فقهی مثل صوم، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، رضاع، ارث زوجه و… به جا مانده است.5

نجاة العباد: اثر فتوایی محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر (م 1266 ه·· . ق.).

وی با این كه در فقه اثر بی‏نظیری خلق كرد و تمام وقت خود را صرف آن می‏نمود، در عین حال از بیان مسائل برای عموم مردم مسلمان به زبان ساده و آسان غافل نبود و افزون بر حاشیه بر رساله‏های فقهای پیشین، اثر فتوایی مستقلی به درخواست شماری از مؤمنان به نام نجاة العباد را نگاشت.6

این رساله چندین كتاب فقهی را در خود جای داده است. بخش اوّل آن، رساله «جامعه»

………………………………………………………………………………………….

1 . الكرام البرره، ج 1، ص 14.

2 . ذریعه، ج 24، ص 60.

3 . وفیات العلماء، ص 175.

4 . اعیان الشیعه، ج 5، ص 335؛ روضات الجنّات، ج 1، ص 38.

5 . اعیان الشیعه، ج 44، ص 136؛ فوائد الرّضویه، ص 436؛ معجم المؤلّفین، ج 9، ص 132.

6 . فوائد الرّضویه، ص 452؛ مكارم الآثار، ج 5، ص 1826؛ روضات الجنّات، ج 2، ص 304.

است كه از «دماء ثلاثه» آغاز و به «اعتكاف» پایان پذیرفته است. این بخش به صورت جداگانه نیز با حواشی برخی از فقها در اختیار علاقه‏مندان قرار گرفته است. رساله نجاة العباد مجموعه‏ای از رساله «جامعه» و افزوده‏های دیگر است كه صاحب جواهر آن‏ها را از اثر فقهی سترگش به نام جواهر الكلام به درخواست برخی دانشوران و اهل ایمان استخراج كرد و برای پیروی مؤمنان ارائه نموده است. در آغاز هر بخش و كتاب فقهی به انگیزه نگارش اشاره كرده است؛ از باب نمونه: در آغاز «دماء ثلاثه» آمده است:

برخی اهل ایمان با اصرار از من خواستند رساله كوچكی در باب احكام حیض، استحاضه و نفاس بنویسم و من نیز پذیرفتم.

این رساله افزوده‏های لازمی دارد كه در سایر رساله‏های فقهای پیشین به چشم نمی‏خورد از جمله در احكام «اموات» به مسائل و احكام شهادت، شهید، كیفیت تشییع جنازه، آداب و سنن دفن، و سایر آموزه‏های دیگر.

از ویژگی‏های این رساله آن است كه ابواب فقهی‏یی را مطرح كرده كه به گونه‏ای مورد نیاز بوده است.

این اثر محدود به ابواب عبادات است.

رساله از نظر تقسیم‏بندی و آغاز و انجام آن، ترتیب خاص خود را دارد، و شیوه رساله‏های دیگر را رعایت نكرده است. فی المثل: شروع رساله را «دماء ثلاثه» قرار داده است. و از آن جا كه با نثر عربی بسیار روان و شیوا و قابل فهم تدوین شده و از نظم و توجّه به مسائل مورد نیاز مردم برخوردار بوده، در میان عموم طبقات، به ویژه حوزه فقاهت، مكانت والایی یافت و توجّه غالب فقها را به خود جلب كرد. از این روی، بسیاری از فقها تا زمان رواج عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی رحمه‏الله بر این رساله حاشیه زده و آن را برای عمل مؤمنان عرضه كرده‏اند؛ كه از آن میان: شیخ اعظم انصاری رحمه‏الله و سید محمد كاظم یزدی را می‏توان نام برد. این اثر با حاشیه دو تن از فقها در بمبئی، چاپ خانه احمدی در زمان ناصرالدّین شاه چاپ و منتشر شده است.1

نجاة العباد:

نوشته سید علی ساوجی، شاگرد صاحب جواهر.

وی در زمان حیات استادش این كتاب را به صورت رساله عملیه برای فارسی زبانان ترجمه كرده و در اختیار عموم مؤمنان قرار داده است.

………………………………………………………………………………………….

1 . كتاب‏خانه عمومی دفتر تبلیغات به شماره 1391؛ خانبابا مشار، فهرست چاپی فارسی، ج 1، ص 1314 (الف ـ ت).

از صاحب جواهر رساله‏های عملیه دیگری در ابواب گوناگون فقهی به جا مانده است؛ از جمله: رساله مختصری در باب ارث، و رساله هدایة الناسكین در بیان مسائل حج و… .

كتاب مسأله: اثر فتوایی شیخ مرتضی انصاری (م 1281 ه·· . ق.).

مرحوم شیخ از فقهای برجسته زمان خود بود. وی پس از رحلت صاحب جواهر رحمه‏الله مرجع عموم مؤمنان شد. و از شدّت احتیاط و احترام به مراجع پیشین، برای استفاده مقلّدان خود رساله مستقل ننوشت؛ ولی چندین مجموعه مسائل از استفتائات وی گردآوری شده و در اختیار علاقه‏مندان قرار گرفته است؛ كه از آن جمله است: كتاب مسأله.

این اثر به درخواست برخی از مؤمنان توسط یكی از دانشوران زمان شیخ گردآوری و تنظیم شده و به عنوان رساله عملیه برای عموم مردم عرضه شده است. علّت نام‏گذاری این اثر به كتاب مسأله آن است كه هر استفتایی كه از محضر شیخ شده در ضمن یك مسئله به آن پاسخ داده شده است.1

این اثر از جامعیت بایسته‏ای برخوردار است. و تمامی ابواب فقه از عبادات، معاملات، حدود و قصاص را در بردارد.

در كثرت فروع به ویژه در مسائل مورد نیاز، كم‏نظیر است؛ زیرا مسائل مورد ابتلا و روزمرّه در ابواب مختلف را در خود جای داده است. و از تنوّع بسیار سودمندی بهره‏مند است كه حتی برخی مسائل آن پاسخ به پرسش عصر حاضر نیز می‏تواند باشد.

از نظر نثر شیوا و سادگی در بیان مسائل، نمونه است؛ زیرا به زبان مردم پاسخ را بیان كرده و مشكل روزمرّه مردم را حل نموده است. از این رو، سهل التناول و مطالب آن آسان‏یاب است. و به همین سبب در میان مؤمنان جای خود را باز كرده و كتاب مسأله هنوز كه هنوز است در بین مردم شناخته شده است.

در حوزه فقاهت نیز از مكانت ویژه‏ای برخوردار گشته و مورد احترام و توجّه فقهای بزرگ قرار گرفته است. و فقیهان برجسته‏ای چون: میرزای مجدد و شهید فضل اللّه‏ نوری، بر آن حاشیه زده‏اند.2

رساله‏های دیگری كه بر اساس و شیوه كتاب مسأله با اندك تفاوتی از فتواهای شیخ تنظیم و

………………………………………………………………………………………….

1 . اعیان الشیعه، ج 48، ص 43؛ فوائد الرّضویه، ص 664؛ قصص العلماء، ص 82؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری.

2 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 14.

تدوین شده زیاد است كه برخی از آن‏ها عبارتنداز: صراط‏النّجاة،1 ذخیرة‏المعاد،2 سرور العباد،3 سراج العباد،4 صیغ العقود،5 الفرائد الغریة فی أحكام الدّینیه،6 پرسش و پاسخ7 و منتخب المسائل.8 این‏ها مجموعه‏هایی هستند كه از استفتائات گردآوری شده‏اند. از خود شیخ به جز رساله مختصری در احكام ضروری عبادات كه در سال 1269 قمری نگاشته رساله دیگری به جا نمانده است.

منهج الرشاد: نوشته شیخ جعفر شوشتری (م 1303 ه·· . ق.).

وی برای آگاهی و استفاده مؤمنان این رساله را نگاشت و در دست‏رس عموم قرار داد. شیخ جعفر شوشتری در معرّفی این رساله در آغاز می‏نویسد:

این رساله‏ای است در مهمات مسائل دینیه مسمّی به منهج الرشاد مرتب بر مقدّمه مهمه و چند مقصد و خاتمه.

این مقدّمه از آن چنان غنایی برخوردار است كه در هیچ رساله عملیه‏ای نمونه آن دیده نشده است و این رساله نه تنها برای گذشتگان، مرجع بسیار مفید و سودمندی بوده است، برای امروزیان نیز قابل استفاده است. و از برجستگی‏های این رساله بر دیگر رساله‏هاست و جای مطالب آن در رساله‏های امروزی نیز خالی است.

در این رساله احكام طی چندین مقصد آمده است.

مقصد اوّل درباره عبادات است و آن نیز بر چند قسم است:

قسم اوّل، عبادات تكلیفیه است كه باید با قصد قربت انجام گیرد و شامل: صلات، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منكر و امثال آن است.

قسم دوم، مجموع امور مباح است كه به قصد قربت می‏توان آن‏ها را رنگ عبادت داد؛ مثل خوردن، آشامیدن، خوابیدن و… .

قسم سوم، افعالی كه عاداتند: مثل سحری خوردن و… .

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 15، ص 38؛ فهرست آستان قدس، چاپ سنگی، ج 2، ص 593.

2 . ذریعه، ج 10، ص 21.

3 . همان، ج 12، ص 175 (رساله سرور العباد با سراج العباد در یك جلد در سال 1283 قمری چاپ شده است).

4 . همان، ج 4، ص 518.

5 . كتاب‏خانه مسجد اعظم، قم.

6 . ذریعه، ج 16، ص 139.

7 . همان، ج 12، ص 250.

8 . همان، ج 22، ص 434؛ خانبابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 4، ص 4989.

قسم چهارم، اعمالی كه شرع بر انجام آن، وعده ثواب داده است.

پس از این مقدّمه بسیار جالب و مورد ابتلا وارد اصل رساله می‏شود و از نماز آغاز می‏كند. در نماز نیز ابتدا به حقیقت نماز، ویژگی‏های نماز و حكم نخواندن نماز می‏پردازد. سپس سایر افعال و اعمال و واجبات و مسائل طهارت و نجاست را مطرح می‏كند. در این اثر ابتكارهای خوبی به چشم می‏خورد؛ از جمله: كتاب طهارت را در ضمن كتاب صلات مطرح كرده، ولی جای افسوس است كه این رساله تا پایان نماز احتیاط بیش‏تر ادامه پیدا نكرده است.

این رساله از زاویه‏های متعددی شایان دقت و حایز اهمیت است؛ از جمله:

1. از محتوای بسیار غنی ارزنده و مورد نیاز برخوردار است و مطابق با مقتضای زمان و حال مؤمنان تدوین شده است. صاحب اعیان الشیعه در وصف این رساله می‏نویسد:

… لَمْ یكتب مثلها، تدلّ علی تبحّره فی الفقه.

2. تقسیم‏بندی رساله ابتكاری و منحصر به فرد است كه تا كنون در هیچ رساله‏ای سراغ نداشته و نداریم. پرداختن به نیازمندی‏های اوّلیه مكلف و راه‏كارهای آغازین شروع تكلیف و مقدّمات روشنگر در آغاز هر باب، شیوه‏ای است كه ویژه این اثر است.

3. از نظر نثر و شیوایی بیان، و سهل و آسان‏یابی مطالب، در سطح قابل درك و فهم همگان تنظیم و تدوین شده است و در میان مردم از نفوذ كم‏نظیری برخوردار است كه تا كنون نیز در بیوت متدینان چاپ‏های قدیمی آن به چشم می‏خورد.

4. در این رساله، در مقدّمه و آغاز كتاب صلات مسائل و یادآوری‏های بسیار سودمندی آمده كه در رساله‏های امروزی یافت نمی‏شود.

این رساله در عصر مؤلّف و پس از آن مورد توجّه خاص مراجع و فقیهان بزرگی چون: شیخ عبداللّه‏ مازندرانی، سید كاظم یزدی، ملاّمحمد كاظم خراسانی و… قرار گرفته و بر آن حاشیه زده‏اند. و تا همین اواخر پیش از عروة الوثقی مورد توجّه فقها بوده و با حاشیه‏ای كه بر آن می‏نگاشته‏اند آن را به عنوان رساله عملیه خود برای مقلّدان خویش معرّفی می‏كرده‏اند.1

نجات المقلّدین: اثر فقهی فاضل ایروانی (م 1306 ه·· . ق.).

وی پس از رحلت سید حسین ترك مورد مراجعه اهالی آذربایجان و قفقاز قرار گرفت. برای بهره‏گیری مؤمنان از مسائل شرعی رساله عملیه نجات المقلّدین را به درخواست شماری از مؤمنان نگاشت.2 این رساله در دو جلد، به زبان فارسی تدوین شده است. جلد اوّل، دارای

………………………………………………………………………………………….

1 . معجم المؤلّفین، ج 3، ص 137؛ ریحانة الادب، ج 3، ص 259؛ كتاب‏خانه عمومی دفتر تبلیغات شماره 93.

2 . فوائد الرّضویه، ص 601؛ ریحانة الادب، ج 4، ص 278؛ معجم المؤلّفین، ج 11، ص 197؛ اعیان الشیعه، ج 45، ص 335.

یك مقدّمه و چندین كتاب فقهی و یك خاتمه است. مقدّمه آن در باب بیان احكام تقلید است، و كتاب‏های فقهی شامل طهارت، صلات، صوم، زكات و خمس و خاتمه آن درباره اعتكاف است. جلد دوم، ابواب معاملات از تجارت تا وصایا را در بردارد. و مسائل مورد ابتلای زیادی را متعرّض شده است. این رساله در عین حال كه نسبت به بسیاری از رساله‏های عملیه پیشین كامل است، ولی از دوره كامل فقه كتاب جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، حدود، دیات و قصاص كمبود دارد.1

ذخیرة المعاد: نوشته شیخ زین العابدین مازندرانی (م 1309 ه·· . ق.).

وی در امر تقلید مورد مراجعه مردم مسلمان هند و برخی نواحی دیگر قرار گرفت و پرسش‏های بسیاری كه از مناطق دور و نزدیك به طور پراكنده از وی انجام می‏گرفت، به آن‏ها پاسخ می‏داده است كه مجموعه این پرسش و پاسخ‏ها را به صورت رساله عملیه ذخیرة المعاد در آورده و برای استفاده عموم مؤمنان عرضه كرده است.2

ذخیرة المعاد یك دوره فقه را به جز مبحث جهاد، امر به معروف و نهی از منكر در خود جای داده است. در مقدّمه، بحث اجتهاد و تقلید آمده. و در خاتمه كتاب استفتائات گوناگونی كه از مسائل شده تحت عنوان «اللمحات الجدیده» ذكر شده است. در پایان رساله از صفحه 676 به بعد جزوه‏ای درباره مقادیر و اوزان و قبله از نویسنده دیگری به نام محمد هاشم بن محمد علی بر ارزش و استفاده رساله ذخیرة المعاد افزوده است.

در این رساله فروع متنوّعی با نثر فارسی روان آمده. برخی از این فروع از چنان ارزش و اهمیتی برخوردار است كه می‏تواند بابی از مسائل مورد نیاز عصر حاضر را پیش روی پژوهشگران مسائل فقهی بگشاید. در بیان برخی مسائل شرعی به دلایل و احادیث استناد شده كه برای علما و طلاّب نیز قابل استفاده است. در مجموع رساله جامعی است كه رساله‏ها و استفتائات كم‏نظیر و قابل استفاده برای همه اقشار جامعه از عالم و عامی است. به سبب طرح مباحث و مسائل مورد نیاز و جامعیت نسبی، مورد توجه فقیهان واقع شده و سه تن از بزرگانی چون: محمد تقی شیرازی، سید محمد كاظم یزدی و صدرالدّین آملی بر آن حاشیه نگاشته و آن را به عنوان رساله عملیه خویش به مؤمنان عرضه نموده‏اند.

………………………………………………………………………………………….

1 . كتاب‏خانه عمومی دفتر تبلیغات، شماره 103 و 134. (در دو جلد چاپ و منتشر شده است).

2 . مكارم الآثار، ج 3، ص 845؛ اعیان الشیعه، ج 33، ص 108؛ كتاب‏خانه دفتر تبلیغات، شماره 689.

مجمع المسائل: اثر فتوایی میرزا محمد حسن شیرازی معروف به میرزای مجدد (م 1313 ه·· . ق.).

وی در شمار فحول شاگردان و اصحاب برجسته شیخ انصاری بود و با اندیشه و عقل سلیمی كه داشت از میان فقهای عصر به عنوان مرجع كل پس از شیخ انصاری برگزیده شد و حدود 23 سال مرجع علی الإطلاق بود. میرزای شیرازی برای استفاده مؤمنان فتوای خود را در حاشیه رساله علمای پیشین نگاشت. از استفتائات بسیاری كه محضر وی می‏شد رساله‏های عملیه فراوانی گرد آمد كه مهم‏ترین آن‏ها مجمع المسائل است.1

این رساله توسط محمد حسن اصفهانی، معروف به خبری، مطابق با فتوای میرزای شیرازی گردآوری و به امضا و مهر وی رسیده است. این اثر ارزشمند در یك مقدّمه در باب تقلید و چندین باب در ابواب فقهی نگارش یافته است. در ضمن بیان احكام به مسائل متفرّقه مورد نیاز مؤمنان مثل: چگونگی زیارت عاشورا، صیغه برادری، استخاره ذات الرّقاع، دعای عقیقه و صیغه توبه نیز پرداخته است. در پایان جزوه‏ای به عنوان رساله «پرسش و پاسخ» به نام هدایة المؤمنین مطابق فتوای میرزا محمد حسین تهرانی به مجمع المسائل افزوده شده است. در این رساله، احكام و مسائل شرعی به زبان فارسی، به گونه‏ای بسیار شیوا، روان و قابل فهم همگان ارائه شده است. شیوه بیان مسائل به این گونه است كه ابتدا در هر باب مسائل به روش كتاب‏های فقهی مطرح شده، سپس مسائل مهم و مورد نیاز به صورت «مسئله» آمده است. در پایان مسائل مورد ابتلا و عام البلوی به صورت پرسش و پاسخ بیان شده است. البته در برخی موارد، غیر این شیوه را می‏توان دید.

رساله گرچه تمامی ابواب فقه را در بر ندارد و بیش‏تر به ابواب عبادات و برخی ابواب دیگر پرداخته است، در موضوعی كه مسائل را پی گرفته، مسائل را بسیار جامع آورده است و كم‏تر مسئله مورد نیازی را می‏شود یافت كه در این رساله نیاورده باشد؛ از جمله در ابواب عبادات به مسائلی مثل نماز جمعه، موانع پذیرش نماز، نماز جعفر طیار، دعاهای مأثور به هنگام انجام عبادات پرداخته كه در بسیاری از رساله‏های پیشین و حتی پس از آن وجود ندارد.

از آن جا كه در نگارش رساله از نثر روان و استوار و نظم خاصّی استفاده شده و به مسائل مورد نیاز و ابتلای عموم و موضوعات ریزِ فتوایی پرداخته است، بسیار مفید افتاده است. و از همان آغاز، در میان فقیهان از مكانت ویژه‏ای برخوردار گشته است. و پس از میرزای شیرازی،

………………………………………………………………………………………….

1 . معجم المؤلّفین، ج 3، ص 292؛ فوائد الرّضویه، ص 482؛ ریحانة الادب، ج 6، ص 66.

نظر بزرگان را به خود جلب كرد. و شخصیت‏های علمی برجسته‏ای چون: سید اسماعیل صدر رحمه‏الله ، میرزا محمد حسین خلیلی تهرانی، آخوند خراسانی، سید محمد كاظم یزدی، آقا شیخ محمد تقی معروف به آقا نجفی و شیخ محمد علی ثقة الاسلام اصفهانی بر آن حاشیه نگاشته‏اند.

چندین رساله دیگر نیز از استفتائات میرزای شیرازی تهیه و به علاقه‏مندان عرضه شده است؛ از جمله: منهج النّجاة،1 پرسش و پاسخ،2 زاد المتّقین،3 طریق النّجاة4 و منتخب المسائل.5

ذخیرة العباد: مطابق با فتوای ملاّ محمد كاظم خراسانی (م 1329 ه·· . ق.) است.

وی در آخرهای عمرش شهرت جهانی یافت. و مرجعیت عامّه به او محول شد. و مسلمانان از بلاد مختلف در امر تقلید به وی روی آوردند. مرحوم آخوند احكام شرعی و وظایف مورد ابتلای مؤمنان را مطابق با فتوای خود در حواشی رساله‏های فقهای پیشین درج كرد و رساله‏ای هم از استفتائات ایشان به نام ذخیرة المعاد به چاپ رسیده است.6

در این رساله به حدود 745 پرسش درباره مسائل گوناگون فقهی مورد ابتلا از سوی آخوند پاسخ گفته شده است. در این مجموعه به جزئی‏ترین مسائل شرعی پرسش شده پاسخ داده شد. از این روی، به خوبی می‏توان به مسائل مورد توجّه مردم در آن زمان پی برد. ویژگی پرسش‏ها نشانگر شدّت تعبّد و اهمیت مردم آن زمان به مسائل شرعی است.

این اثر فقهی نفیس، در 127 فصل در ابواب عبادات و معاملات به ویژه در ابوابی كه از آخوند استفتا شده تنظیم شده است. در هر باب به تناسب نیاز و ابتلای مردم پاسخ‏های بیش‏تری مطرح شده؛ از جمله: در باب نكاح بیش‏ترین پرسش‏ها و پاسخ‏ها آمده است. این مجموعه در مقایسه با رساله‏های موجود، افزوده‏هایی دارد؛ از جمله: بحث كبائر، نماز جعفر طیار، نماز امیرالمؤمنین علیه‏السلام و برخی مباحث بیع. این اثر نخستین بار در بمبئی چاپ و منتشر شده و در سال 1329 قمری در تهران نیز به زیور چاپ آراسته گردید. رساله‏های بسیاری در موضوعات مختلف از آخوند به جا مانده؛ از جمله: تكملة التبصره، دماء ثلاثه، وقف و… .7

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 20، ص 43؛ خانبابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 4، ص 4536.

2 . ذریعه، ج 12، ص 248.

3 . همان، ج 11، ص 6.

4 . همان، ج 15، ص 169.

5 . همان، ج 22، ص 434.

6 . عبدالحسین مجید كفائی، مرگی در نور؛ زركلی، أعلام، ج 7، ص 12؛ دانشنامه ایران و اسلام، ج 1، ص 271.

عروة الوثقی: اثر فتوایی سید محمد كاظم یزدی (م 1337 ه·· . ق.).

وی پس از میرزای بزرگ مرجعیت عامّه یافت. و برای در اختیار نهادن فتوای خود جهت بهره‏گیری مؤمنان بر بسیاری از متون رساله‏های عملیه پیشین حاشیه زد. و از پاسخ به استفتائاتی كه از وی شده رساله‏هایی ترتیب داده شده است؛ ولی در نهایت سید دست به ابتكار بی‏نظیری زد. متن فقهی مستحكم و غنی، پر فروع و منظم و شیوایی را به نام عروة الوثقی عرضه كرد كه تا كنون مرجع فقیهان در درس‏های تخصّصی فقه می‏باشد. این اثر در عصر سید به عنوان رساله عملیه ایشان به علاقه‏مندان عرضه شد.1

انگیزه نگارش

خود مؤلّف درباره علّت نگارش عروة الوثقی می‏نویسد:

شیخ انصاری رحمه‏الله آن چه به نظر وی مطابق با احتیاط بود به عنوان حاشیه بر رساله نجاة العباد صاحب جواهر نشر داد و میرزای شیرازی از احكام مطابق با احتیاط را در حاشیه خود بر رساله مذكور بیان كرد. در این زمان احساس كردم مردم به كتابی نیاز دارند تا احكام دینی را به عنوان فتوا از مجتهد خود فراگیرند. از این روی، دست به تألیف رساله عروة الوثقی زدم.2

از این سخن سید بر می‏آید كه رساله‏های پیشین از حیث جامعیت و بیانِ مسائلِ مورد ابتلا برای عصر خود نگاشته شده‏اند و برای نسل فعلی كافی نیست. از این روی، سید عروة الوثقی را با اسلوب بسیار پسندیده ـ كه در زمان خود نگارشِ ابتكاری بود ـ تدوین كرد. وی در بیان مسائل شرعی مورد ابتلا در عین گسترش فروع، رعایت اختصار را كرده و با نثر عربی روان و شیوا و به دور از پیچیدگی به تشریح مسائل پرداخته است؛ ولی از نظر شمول ابواب ناقص است و تنها ابواب تقلید، طهارت، صوم، اعتكاف، زكات، خمس، حج، اجاره، مضاربه، مزارعه، مساقات، ضمان، حواله، نكاح و وصیت را در بردارد.

نگاشتن این رساله به انتظار دیرینه مردم پایان داد، و مرجع بسیار شایسته‏ای در فراگیری احكام شرعی گردید. البته از آن جا كه به زبان عربی نگاشته شده بود، بیش‏تر عرب‏زبان‏ها به

………………………………………………………………………………………….

1 . همان جا.

2 . ریحانه الادب، ج 6، ص 391؛ زركلی، أعلام، ج 7، ص 12؛ اعیان الشیعه، ج 46، ص 206.

3 . كیهان اندیشه شماره 4، ص 16.

طور مستقیم از آن بهره می‏بردند. و مؤمنان فارسی‏زبان بیش‏تر به واسطه علمای بلاد، از آن بهره می‏بردند.

این اثر ارزشمند در میان اهل دانش و فقها چه در زمان خود سید و چه پس از او از اهمیت ویژه‏ای برخوردار بوده است. و حتی امروز نیز نزد مراجع بزرگ از جایگاه والایی برخوردار است. و هیچ گاه گذشت زمان غبار كهنگی بر آن نیفشانده و ارزش آن را نكاسته است. در عظمت عروة الوثقی همین بس كه حدود پنجاه مرتبه به چاپ رسیده و مراجع تقلید كه تا زمان نگارش عروة الوثقی محور حاشیه نگاری آنان رساله نخبه مرحوم كلباسی، نجاة العباد صاحب جواهر و مجمع المسائل میرزای شیرازی بود. از آن پس عروة الوثقی توجه فقها را به خود جلب كرد و تقریبا به اتفاق از آن پس تا به امروز تمام مراجع تقلید بر آن حاشیه دارند. و محور بحث خارج فقه و استفتائات قرار داشته و دارد. رساله‏های دیگری نیز از سید به شیوه پرسش و پاسخ و عناوین دیگر به جا مانده كه از آن جمله است:

ذخیرة الصّالحین،1 نعم الزاد لیوم المعاد،2 طریق النّجاة3 و ذخیرة الأبرار4.

مرحوم سید افزون بر نگارش رساله عملیه مستقل و رساله‏هایی كه از فتاوی او گردآوری شده است، بر رساله‏های پیشین نظیر: احكام الشّریعه محمد تقی مجلسی، نخبه حاج ابراهیم كلباسی، نجاة العباد صاحب جواهر، ذخیرة العباد و وسیلة النجاة ملاّ محمد فاضل شرابیانی و مجمع المسائل میرزا محمد حسن شیرازی، حاشیه نگاشته است.

ذخیرة العباد لیوم المعاد: اثر فتوایی میرزا محمد تقی شیرازی (م 1338 ه·· . ق.).

وی به سبب شایستگی‏هایی كه داشت جانشین میرزای بزرگ شد. مسئولیت رهبری و زعامت شیعیان را در تمام ابعاد به دوش كشید. وی برای استفاده مؤمنان افزون بر درج فتوایش در رساله‏های پیشین، رساله مستقل ذخیرة العباد لیوم المعاد را نگاشت.5 این اثر از نظر شمول و گستردگی كم‏نظیر است و تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات را در بردارد.

شیوه بیان احكام در این رساله به طریقه پرسش و پاسخ است كه از جنبه فراگیری حایز اهمیت می‏باشد؛ زیرا درك مطلب و به ذهن سپردن آن آسان‏تر و در نتیجه گرایش به این گونه

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 1، ص 16.

2 . همان، ج 24، ص 234.

3 . خانبابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 3، ص 3458.

4 . ذریعه، ج 10، ص 12.

5 . اعیان الشیعه، ج 44، ص 121؛ ریحانة الادب، ج 6، ص 65؛ معجم المؤلّفین، ج 9، ص 133.

نگارش‏ها بیش‏تر است. این رساله با نثر فارسی روان و ساده و به دور از اصطلاحات نامفهوم نگاشته شده. و در عین حال كه از قلم مجتهد بزرگی تراوش كرده، استفاده از آن برای همگان ممكن و دست‏یافتنی است. از این رو، مورد استقبال عموم مؤمنان قرار گرفته است. در حوزه فقاهت نیز به سبب مشتمل بودن به محتوای غنی و فروع مورد نیاز همواره مورد عنایت مراجع تقلید بوده است. و فقیهان برجسته‏ای چون: سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمود حسینی شاهرودی، سید محمد تقی خوانساری، میرزا محمد فیض قمی، سید عبدالهادی شیرازی، شیخ منصور دزفولی، سید علی بهبهانی رامهرمزی و جمعی دیگر از فقها بر آن حاشیه زده‏اند.

زاد المتقین: نوشته شیخ الشریعه اصفهانی (م 1339 ه·· . ق.).

وی پس از درگذشت فقیهان بزرگی چون: محمد كاظم خراسانی و سید محمد كاظم یزدی به مرجعیت عامّه نایل شد. و برای فراگیری مسائل شرعی، رساله عملیه زاد المتقین را نگاشت كه در سال 1338 قمری در نجف اشرف چاپ و منتشر شده است.1

پرسش و پاسخ: نوشته سید ابوتراب خوانساری (م 1346 ه·· . ق.).

وی برای استفاده مؤمنان و عموم مردم رساله پرسش و پاسخ را نگاشت.2 این رساله بسیار بزرگی است كه شامل تمام ابواب فقه از ابتدا تا انتها می‏باشد. از وی رساله‏های دیگری چون: فوز المعاد و سِلامة المرصاد،3 رضاعیه،4 مناسك حج5 و… به یادگار مانده است.

واجبات الأحكام: نوشته آقامیرزا صادق مجتهد تبریزی (م 1351 ه·· . ق.).

این رساله را مرحوم تبریزی به زبان فارسی از اوّل باب طهارت تا پایان دیات نگاشته. از وی رساله عملیه دیگری به جا مانده كه مشتمل بر اصول دین، مسائل اجتهاد و تقلید و مباحث طهارت، صلات، صوم، زكات و خمس است.6

تحصیل الفروع الدینیة فی فقه الإمامیه: نوشته سید حسن صدر (م 1345 ه·· . ق.).

آقابزرگ تهرانی درباره مرجعیت و نگارش رساله از سوی سید حسن صدر می‏نویسد:

مردم در امر تقلید به وی رجوع كردند. رساله عملیه‏ای برای عمل مقلّدان منتشر كرد به نام

………………………………………………………………………………………….

1 . ریحانة الادب، ج 3، ص 206؛ معجم المؤلّفین، ج 8 ، ص 52؛ اعیان الشیعه، ج 42، ص 257؛ ذریعه، ج 12، ص 7.

2 . طبقات الاعلام الشیعه، «نقباء البشر» ج 1، ص 27؛ اعیان الشیعه، ج 38، ص 62؛ ذریعه، ج 12، ص 241.

3 . ذریعه، ج 16، ص 373.

4 . اعیان الشیعه، ج 8 ، ص 30.

5 . نقباء البشر، ج 1، ص 28.

6 . محمّد شریف رازی، آثار الحجة، قم، مؤسّسه دارالكتاب للطباعة والنشر، ص 36؛ مجلّه نور علم، دوره سوم، سال پنجم.

رؤوس المسائل المهمه و نیز بر تبصره علاّمه، نجاة العباد صاحب جواهر، عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی و جز این‏ها تعلیقه دارد.1

مرحوم صدر این رساله را برای استفاده عموم مؤمنان بر اساس فتوای خویش تدوین كرده و مشتمل بر یك مقدّمه درباره احكام تقلید و دو باب در احكام طهارت و نماز است. رساله‏های دیگری نیز در باب احكام به صورت پرسش و پاسخ2 و جز آن نگاشته است.

منتخب الرسائل: نوشته شیخ عبدالكریم حائری (م 1355 ه·· . ق.).

وی پس از آیات عظام سید محمد كاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی و شریعت اصفهانی مرجعیت عامّه یافت و مردم در امر تقلید به وی رجوع كردند. حائری با نگاشتن فتوای خویش در رساله منتخب الرسائل دیدگاه فقهی خود را در اختیار مؤمنان قرار داده است. این اثر همان منتخب الرسائل سید محمد كاظم یزدی است كه با فتوای مرحوم حائری در سال 1344 قمری چاپ و منتشر شده است.3

وسیلة النّجاة: نوشته سید ابوالحسن اصفهانی (م 1365 ه·· . ق.).

وی پس از رحلت شیخ عبدالكریم حائری و میرزا محمد حسین نائینی مرجعیت عامّه یافت. معروف است كه می‏گویند: «سبب ظهور زعامت عامّه و بلامنازعِ سید ابوالحسن اصفهانی، درگذشت مراجعِ معاصر بود». وی برای استفاده مؤمنان رساله وسیلة النّجاة را نگاشت.4

این اثر فقهی فتوایی، رساله عملیه سید محمد كاظم یزدی است كه از سوی سعید بن محمدرضا حلّی گردآوری شده و مرحوم اصفهانی در دو مرحله فتوای خود را برای استفاده مؤمنان به آن افزوده است؛ زیرا وی رساله را دارای كاستی‏هایی می‏دانست. از این رو، با افزودن مسائل مبتلا به، آن را تكمیل كرده و به صورت فعلی درآورده است.

وسیلة النّجاة در دو جلد تدوین شده است: جلد اوّل، شامل مباحث تقلید، طهارت، صلات، زكات، صوم و جلد دوم از مكاسب، متاجر، شفعه و صلح آغاز و به میراث پایان می‏یابد. این رساله عملیه به نام صراط النّجاة توسط سید ابوالقاسم اصفهانی به فارسی برای استفاده فارسی‏زبانان برگردانده شده است. و از سوی علمای پاكستان به زبان اردو به نام ذریعة

………………………………………………………………………………………….

1 . نقباء البشر، ج 1، ص 447؛ معارف الرّجال، ج 1، ص 250؛ مكارم الآثار، ج 6، ص 2015.

2 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 21.

3 . ذریعه، ج 8 ، ص 4؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 67؛ مجلّه نور علم، شماره 11، ص 105؛ احسن الودیعه، ص 269.

4 . نقباء البشر، ج 1، ص 41؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 142؛ مجلّه نور علم، شماره 4، ص 110.

النّجاة نیز ترجمه شده است.

وسیلة النّجاة پس از عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی، جامع‏ترین، پرفروع‏ترین و ابتكاری‏ترین رساله‏ای است كه الهام بخش فقیهان و مراجع برجسته معاصر در تنظیم رساله‏های عملیه آنان بوده است. علاوه بر این كه برخی فقها با افزودن فتوای خود به آن و نگاشتن حاشیه بر وسیلة النّجاة آن را به عنوان رساله عملیه خویش به مؤمنان عرضه كرده‏اند. این توضیح المسائل‏ها كه تا كنون در بین مراجع عصر رواج دارد شكل جدیدی از همان وسیلة النّجاة است.

شیوه بیان احكام در این رساله همانند رساله‏های عملیه امروزی است. تنها تفاوتی مشاهده می‏شود آن است كه در آغاز هر بحث، پیش از بیان احكام فرعی، گزیده‏ای از روایات و توصیه پیشوایان دین بر تحریص و توجّه به عمل به احكام، پرهیز از عمل نكردن به وظیفه دینی، آثار دنیوی و اخروی انجام واجبات و ترك محرّمات را یادآور شده است. این رساله با حواشی فقهای بزرگی از جمله: امام خمینی رحمه‏الله بارها چاپ و منتشر شده است. به جز این رساله نگارش‏های فتوایی دیگری از مرحوم اصفهانی در دست‏رس مؤمنان قرار گرفته كه برخی از آن‏ها عبارت است از: ذخیرة الصّالحین،1 انیس المقلّدین،2 منتخب الرسائل،3 ذخیرة العباد،4 وسیلة النّجاة صغری5 و پرسش و پاسخ.6

توضیح المسائل: مطابق با فتوای آیة‏اللّه‏ سید محمد حسین بروجردی (م 1380 ه·· . ق.).

آیة‏اللّه‏ سید ابوالحسن اصفهانی از آن جا كه به مرتبه علم و دانش و تقوای ایشان آگاه بود، وی را به عنوان مرجع اعلم پس از خود معرّفی كرد. این گزینشِ شایسته، با تأیید سایر فقها همراه شد. بدین ترتیب آیة‏اللّه‏ بروجردی پس از آیة‏اللّه‏ سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیت عامّه یافت. و عموم مؤمنان در امر فتوا به ایشان روی آوردند. از این رو، وی برای بهره‏وری مؤمنان از نظریات فقهی او رساله‏های متفاوتی تدوین و گردآوری كرد7 كه از جمله مهم‏ترین و سودمندترین آن‏ها رساله توضیح المسائل بود. این اثر حتی امروزه نیز در میان مردم از جایگاه

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 10، ص 16؛ خانبابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 2، ص 2397 (ث ـ ژ).

2 . ذریعه، ج 2، ص 466 (این رساله 37 مرتبه در نجف و مكان‏های دیگر چاپ شده است).

3 . مجلّه نور علم، دوره سوم، شماره 4، ص 110.

4 . همان جا.

5 . خانبابا مشار، فهرست كتاب‏های چاپی فارسی، ج 2، ص 2397 (ث ـ ژ).

6 . ذریعه، ج 2، ص 466؛ فهرست كتب فقه چاپی آستان قدس رضوی، ص 540.

7 . محمد شریف رازی، آثار الحجّه، جزء دوم، ص 7؛ نقباء البشر، ج 2، ص 605؛ وفیات العلماء، ص 253.

والایی برخوردار است. انگیزه نگارش این اثرِ ابداعی، نامطلوب بودن رساله‏های پیشین از جهات گوناگون بود. رساله‏نگاری پیش از آیة‏اللّه‏ بروجردی وضع نابسامانی داشت. نوشته‏های فتوایی از حیث نظم و ترتیب مطالب و نثر و سبك نگارش، كاربرد اصطلاحات فقهی و فنی، دارای مشكلاتی بود و از نیز جامعیت لازم نسبت به ابواب فقه برخوردار نبود و تنها به ابواب عبادات یا چند باب فقهی، مثل طهارت، صلات و صوم محدود بود. و ناهم‏آهنگی‏هایی در كیفیت طرح و پی‏گیری مسائل مشاهده می‏شد. حتی شكل ظاهری رساله‏ها دارای كاستی‏هایی بود. از این رو با موج اعتراض و نقد و خُرده‏گیری مردم به ویژه تحصیل‏كرده‏ها رو به رو بود. بدین جهات برای جبران این كاستی‏ها در زمان آیة‏اللّه‏ بروجردی، گام مؤثری در راه نگارش رساله‏ای كه كاستی‏های رساله‏های پیشین را نداشته باشد برداشته شد. یكی از علمای قم به نام شیخ علی اصغر كرباسچیان معروف به «علاّمه» به یاری شیخ جواد خندق آبادی و علی اصغر فقیهی، دست به نگارش اثر فقهی فتوایی براساس فتاوی آیة‏اللّه‏ بروجردی زدند. پس از تدوین، آیة‏اللّه‏ بروجردی آن را مورد تأیید خویش قرار داد.1

نگارش این رساله در آن زمان در نوع خود تحول ژرفی در سبك و شیوه نثر، نظم و دسته‏بندی رساله‏ها پدید آورد، و به سبب فراگیری مسائل و جامعیت ابواب و نظم و دسته‏بندی مطلوب و نثر ساده و روان، از سوی مردم به ویژه باسوادان مورد استقبال واقع شد و مقبولیت عامّه یافت و در اندك زمانی نایاب گردید. این رساله در زمان حیات آیة‏اللّه‏ بروجردی بارها چاپ و منتشر گردید.

توضیح المسائل الگوی رساله‏های موجود

پس از درگذشت آیة‏اللّه‏ بروجردی، تمامی مراجع تقلید، این رساله را الگوی خود در بیان و عرضه فتوای خویش قرار دادند. و هنوز كه هنوز است با وجود این كه حدود نیم قرن از زمان نگارش رساله توضیح المسائل می‏گذرد، با همان سبك و شیوه و دسته‏بندی و نظم و نثر، بر اساس فتوای مراجع عصر چاپ و منتشر می‏شود و در اختیار مؤمنان قرار می‏گیرد. حتی كم‏ترین تغییر در بیان مسائل، عبارت‏ها، مثال‏ها صورت نگرفته است. و تا كنون رساله‏ای كه بتواند جای‏گزین آن گردد، از سوی مراجع ارائه نگردیده است. گرچه تلاش‏هایی در این اواخر صورت گرفته و هر كدام گام‏هایی راه‏گشا برداشته‏اند؛ امّا رساله‏ای كه بتواند با شرایط زمان حاضر با

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 24، ص 242؛ مجلّه حوزه، شماره 43 ـ 44.

ویژگی‏های امروزه خلأ رساله توضیح المسائل را پر كند، نیامده است.

از آیة‏اللّه‏ بروجردی به جز این رساله، رساله‏های عملیه دیگری نیز به جا مانده كه نوعا بر اساس روش و سبك فتوا و نگارش فقهای پیشین است كه ابتدا به آن‏ها اشاره‏ای داریم، سپس به كاستی‏های رساله توضیح المسائل در عصر حاضر خواهیم پرداخت.

رساله‏های مطابق فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی

نگارش‏های فقهی فتوایی بسیاری به صورت رساله‏های منطبق با دیدگاه آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله به زبان‏های فارسی، عربی، اردو و… چاپ و منتشر شده كه برخی از آن‏ها به شرح ذیل است.

1. حاشیه مجمع الرسائل: این اثر فقهی فتوایی میرزای شیرازی است كه از سوی شیخ محمد حسن خبری اصفهانی، مطابق با فتوای میرزای شیرازی تدوین شده. آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله نیز فتوای خود را بر آن تطبیق داده و در اختیار مؤمنان گذاشته است. این اثر به عنوان رساله فتوایی آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله چاپ و منتشر شده است.

2. حاشیه منتخب الرسائل: رساله عملیه‏ای كه اصل آن مجموعه‏ای از فتواهای سید محمد كاظم یزدی است كه با فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی منطبق شده و در سال 1366 قمری چاپ سنگی شده و برای استفاده عموم مؤمنان عرضه شده است. البته سال‏های بعد حاشیه آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله را به متن رساله وارد كرده‏اند و به صورت رساله ویژه ایشان چاپ و منتشر گردیده است.

3. انیس المقلّدین: این اثر فتوایی را سید ابوالقاسم اصفهانی مطابق با فتوای آیة‏اللّه‏ سید ابوالحسن اصفهانی تنظیم كرده است. سپس با فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله مطابقت شده و به نام رساله ایشان چاپ و منتشر گردیده است.

4. صراط النّجاة: رساله‏ای است فتوایی به زبان فارسی كه ابتدا مطابق با فتوای شیخ اعظم انصاری مطابقت گردید و از سوی ایشان برای بهره‏وری مؤمنان ارائه شده است. سپس بر اساس فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی رحمه‏الله مطابقت گردید و به نام رساله ایشان چاپ و منتشر شده است.

5. مجمع الفروع: رساله‏ای است فارسی، به ترتیب و سبك عروة الوثقی با نظم و دسته‏بندی نیكو و شایسته. آقای علی آشتیانی این اثر را بر اساس فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی تدوین كرده است. رساله مزبور، از سایر رساله‏های آیة‏اللّه‏ بروجردی از نظر كثرت فروع برتری دارد. و به سبب همین ویژگی‏اش، سید احمد خوانساری آن را پسندیده و با فتوای خویش مطابقت داده و به عنوان رساله عملیه خویش، در اختیار مؤمنان قرار داده است.

6. راه رشد: شرح رساله منهج الرشاد نوشته شیخ جعفر شوشتری است كه متن آن با فتوای آیة‏اللّه‏ بروجردی و چند تن از فقهای برجسته شیعه مطابقت داده شده و در اختیار علاقه‏مندان قرار داده شده است. این رساله در سال 1374 قمری در شصت صفحه چاپ و منتشر شده است.1

7. نور الهدی: رساله عملیه آیة‏اللّه‏ بروجردی است كه از سوی سید محمد حسین ناشرالإسلام هندی شوشتری، برای مؤمنان اردوزبان به اردو ترجمه شده است. این رساله از باب طهارت تا ارث را در خود دارد و در سال 1369 قمری در هند چاپ و منتشر شده است.

كاستی‏های توضیح المسائل

توضیح المسائل كه از زمان نگارش آن با نثر روان و ساده بود و تا حدودی مسائل مورد نیاز مردم آن روزگار را در برداشت. از نظر شكل و محتوا مطلوب می‏نمود؛ امّا امروزه پس از گذشت نیم قرن از تدوین آن، با وجود پیش‏رفت دانش و گسترش اندیشوری و پدید آمدن تغییرات اساسی در بسیاری از موضوعات و شیوه‏های نگارش و نثر پیشین و نامأنوس شدن تركیب‏ها و جمله‏بندی‏های فارسی زمانِ تدوین رساله توضیح المسائل، در آن نابسامانی‏ها و كاستی‏های بسیاری از جنبه صوری و نگارشی و محتوایی و دیدگاه فقهی و فتوایی به چشم می‏خورد كه موقعیت آن را با تزلزل رو به رو ساخته است. گوشه‏ای از كاستی‏ها بدین شرح است.

كاستی‏های صوری

1. در رساله‏های عملیه از جمله توضیح المسائل، از واژه‏ها و اصطلاحات خاص دانش فقه و ویژه كتاب‏های علمی و فقهی استفاده شده است؛ مثل: احتیاط واجب، احتیاط مطلق، اقوی، اقرب، اولی، اشبه، اظهر، خالی از قوت نیست، اولی بلكه احوط، اولی است كه رجاءً بیاورد، محل تأمّل است. بكار بردن تعبیرات عربی در عبارت‏های فارسی مثل: فاقد الطهورین، نظر ریبه، اسباب اماله، فقاع جوف ذبیحه و اشنان و… .

این واژه‏ها كه مربوط به مرحله استنباط و استخراج حكم شرعی از منابع و ادلّه است، استفاده از آن در بیان حكم شرعی فهم مسائل را برای عموم مشكل می‏سازد.

………………………………………………………………………………………….

1 . ذریعه، ج 11، ص 187.

2. در توضیح المسائل مسائلی آمده كه ویژه عصر و زمان‏های پیشین است؛ مثل: آزاد كردن برده برای كفّاره روزه، معیار قرار دادن واحدهای اندازه‏گیری مهجور كه امروزه از رواج افتاده؛ مثل: ذراع، مد، مَنْ، حلّه یمنی در دیه قتل و… بكار بردن تعبیراتی كه زمینه وسواس، و تردید را در مؤمنان پدید می‏آورد؛ مثلاً درباره غسل تعبیر شده، اگر به مقدار سر مویی از بدن آب نرسد، غسل باطل است.

3. در توضیح المسائل و رساله‏های موجود بسیاری از مسائل مورد نیاز امروز نیامده است؛ از جمله: مسائل مربوط به انواع شركت، پول، ارزش پول، تأثیر تورّم در قیمت‏ها، حفظ محیط زیست، ریزموضوعات مربوط به اضرار به غیر، به اجتماع، روابط كارگر و كارفرما و… .

4. حجم نامتناسب مسائل در باب‏های مختلف، و كم لطفی نسبت به ابوابی كه زمینه ونیاز به فروع دارد؛ مثل امر به معروف، نهی از منكر، حقوق مردم و… نامنظم آوردن مسائل و اختلاط آن‏ها با مسائل دیگر. و مشكل نمودن امر مراجعه برای استفاده از مسائل شرعی. بسیاری از مسائل اساسی و مهم و مورد نیاز در لابه‏لای مباحث دیگر آمده؛ مثل بحث «حجاب» در بحث نماز و نكاح آمده است.

5. در توضیح المسائل و رساله‏های موجود، به مسائل ارزشی و ضدّ ارزشی، آداب معاشرت، رفتار فرد با اجتماع، حقوق متقابل انسان‏ها، هتك حرمت افراد، دروغ‏گویی، غیبت، تهمت، اشاعه فحشا، چاپلوسی، خلف وعده و… پرداخته نشده است.

6. نداشتن روش آموزشی در ابواب، عناوین كلّی تعریف نشده، در دسته‏بندی و شماره گذاری مسائل، سیر و ترتیب منطقی رعایت نشده است. از این رو، بسیاری از مردم در برداشت از موضوع دچار اشتباه می‏شوند. در مثل واژه طهارت كه در بسیاری از مسائل مطرح است، تعریف نشده و روشن نیست كه منظور از طهارت پاكیزگی یا دوری از نجاست است. در آغاز رساله به جای این كه از مسائل جذّاب و جالب شروع شود، مسائل مربوط به قضای حاجت و تخلّی مطرح شده است.

7. رساله‏های موجود در بسیاری از مسائل ذیل یك مسئله، فروع متعددی را متعرّض شده كه می‏توان با تقسیم‏بندی بهتر و تفكیك مسائل، آن‏ها را برای عموم مردم آسان فهم‏تر نمود.

8. توضیح المسائل و سایر رساله‏های موجود از نظر نثر دچار كاستی است؛ زیرا با همان عبارت‏های تصنّعی، بدون رعایت قواعد و ضوابط نگارش فارسی نگاشته شده است؛ مثلاً در مسئله 487 آمده:

مس میت، اجمالاً ناقض وضو می‏باشد.

در بسیاری از موارد علایم سجاوندی كه در بهتر فهمیدن مطلب سهم به‏سزایی دارد، رعایت نشده است و… .

كاستی‏های محتوایی

1. در رساله‏های عملیه از جمله توضیح المسائل، به مسائل شرعی از نگاه فردی و شخصی نگریسته شده و مسائل در برخی موارد به گونه‏ای آمده كه پی‏آمدهای منفی دارد. طرح برخی مسائل با دیدگاه كلّی و روح دین و جهانی بودن، با وحدت و برادری اسلامی و… ناسازگار است؛ مثل مسائلی كه درباره اهل سنّت طرح شده و یا مسئله فروش قرآن و دادن قرآن به كافر كه بدون قید و شرط آمده است. درباره دادن قرآن به كافر آمده:

نباید قرآن را به كافر داد و اگر در دست كافر باشد باید از او گرفت.

تك بعدی نگری به مسائل و بیان فتوا بر اساس برآوردن نیاز فرد، و در نظر نداشتن مصالح جمعی، زندگی شهری و روابط اجتماعی، باعث غیبت و انزوای فقه و احكام شرع از جریان زندگی روزمره مسلمانان می‏گردد.

زندگی اجتماعی، حقوق متقابل زیادی در پی آورده و نیاز حضور فقه در عرصه‏های اجتماعی را بیش از جنبه‏های فردی نموده است. از این روی، با فقه كه تا به امروز خود را ملزم به پاسخ افراد و اشخاص می‏دانسته باید با نگرش جمعی به مسائل بنگرد و آن‏ها را از زاویه مسائل و مصالح و حقوق اجتماعی پاسخ گوید.

افزون بر این با پیروزی شكوهمند انقلاب، و میدان یافتن مسائل سیاسی، و مدیریتی دین، طرح موضوعاتِ مربوط به نظام اسلامی، حاكمیت قوانین و اجرای احكام بر اساس شریعت موضوعی است، كه هر فقیهی را وامی‏دارد كه در فتواها و دیدگاه‏ها، جنبه سیاسی اجتماعی دین را رعایت نماید.

2. در رساله‏های عملیه نهاد خانواده از بُعد اجتماعی بدان نگریسته نشده و بیش‏تر مسائلی بر اساس نیاز فرد ارائه شده؛ مثلاً در باب طلاق گفته‏اند: طلاق به دست شوهر است بدون اضافه كردن هیچ قید و شرطی، و در این اواخر شرط ضمن العقد را در قباله‏ها ـ به سبب همین كاستی در رساله‏های شرعی ـ گنجانده‏اند. و یا مسئله ازدواج با كودك، كه از نظر عرف و… امر پسندیده‏ای نیست، در رساله‏ها به آن فتوا داده شده و حال این كه از نظر بهداشت و پی‏آمدهای دیگر مسئله مورد تأمّل است، گرچه شاید از نظر شخصی و موردی مشكل فقهی نداشته باشد، ولی ممكن است، عوارض جنبی به بار بیاورد.

و ده‏ها موضوع دیگر كه خود نیاز به بررسی مفصّل دارد و در این مختصر نمی‏گنجد.

باید مراجع در به روز كردن فتواها، موضوعات و مسائل بكوشند، تا اثر فتوایی‏یی به جامعه عرضه كنند كه آیین زندگی فرد و جامعه اسلامی باشد. و تمام زوایای زندگی شخصی و اجتماعی مكلفان را زیر پوشش قرار دهد. برای همه جهت‏گیری‏های انسان مسلمان رهنمودهای خاص داشته باشد و مسلمان به جای پیروی از محیط و فرهنگ رایج از رساله عملیه پیروی نماید.

 

 

 

پاسخی بگذارید