سید عباس میری
برنامهای كه سعادت دنیا و آخرت بشر را تأمین كند، باید از سوی آفریدگاری كه آگاه به تمامی راز و رمز حیات بشر است، تدوین و تشریع گردد. سفیران الهی هر آن چه را كه در هدایت و تكامل بشر نقش دارد، تحت عنوان معارف دین، اخلاق و احكام یادآور شدهاند. هر یك از این سه بخش اساسی، در منابع غنی فرهنگ اسلام از جایگاه ویژهای برخوردار است. و محور رشتههایی از علوم بوده و هست. دانش فقه به عنوان دانشی كه تعیین كننده خط مشی زندگی انسانهاست، همواره مورد توجّه خاص پیشوایان دین و دانشوران از عصر حضور تا كنون بوده و به عنوان رشته اصلی تحصیلات حوزوی مطرح بوده و هست، و دست پروردگان حوزههای فقاهت وظیفه خود میدانستهاند كه احكام شرع را به صورت فتوا تحت عنوان رسالههای عملیه برای فراگیری احكام دین عرضه نمایند.
در این نوشتار بر آنیم نخست سیر كلّی و كوتاهی از بیان احكام شرعی در عصر حضور و غیبت را تا زمان پدید آمدن رسالههای عملیه پیش روی بگذاریم، و آن گاه از منظر جامعیت، تقسیم بندی ابواب و فصول، ویژگیهای نثر، جایگاه آن در میان مردم و حوزه فقاهت، كاستـی و قوّتی كه در رسالههای پیشین وجود داشته كند و كاوی داشته باشیم.
دوره حضور
از آغاز بعثت نبی اكرم صلیاللهعلیهوآله تا پایان دوره امامت پیشوایان شیعه (نیمه دوم قرن سوم) را عصر حضور مینامند. در ابتدای بعثت، پیامبر صلیاللهعلیهوآله از سوی خداوند مأمور شد اقوام و خویشاوندان خود را به اسلام و آموزههای آن فراخواند.1 پس از انجام مرحله دعوت خصوصی، حضرت در مكّه مكرّمه، منزل زید بن ارقم را به عنوان نخستین پایگاه و مركز آموزش معارف دین و احكام شرعی برگزید. و مسائل شرعی را از آن جا منتشر میكرد. همه روزه گروندگان به اسلام و كسانی كه دل در گرو دعوت پیامبر داشتند، برای فراگیری تعالیم وحی و دستورات الهی در آن مكان گرد میآمدند.2 و معارف و احكام شرعی را از دو لب مبارك پیامبر شفاها دریافت میكردند و تا زمانی كه منطقه نفوذ اسلام گسترش نیافته بود، بیان احكام و مسائل دین این گونه بود.3
آن گاه كه نور پور فروغ اسلام بر سرزمینهای بیشتری پرتو افكند، و از مناطق و نواحی
………………………………………………………………………………………….
1 . شعراء (26) آیه 214.
2 . ابن هشام، سیره نبوی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج1، ص270.
3 . هاشم معروف الحسنی، تاریخ فقه جعفری، ترجمه: دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، ص9.
دور و نزدیك به اسلام گرویدند و دامنه نفوذ اسلام، گسترش یافت، شمار مسلمانان افزوده گشت و نیاز مسلمانان به فراگیری احكام و آموزههای دین روزافزون گشت. با عدم دسترسی گروندگان به پیامبر صلیاللهعلیهوآله حضرت بر آن شد جمعی از اصحاب و افرادی كه از محضر مبارك او مستقیما احكام را آموخته بودند، به نواحی دور از مركز رسالت گسیل دارد.
مصعب بن عمیر نخستین مبلّغ اعزامی از سوی پیامبر صلیاللهعلیهوآله بود كه مأمور ترویج آموزههای دین و احكام شریعت شد. وی با شماری از مسلمانانِ مدینه به مكّه آمد و به ابلاغ احكام و تعالیم آسمانی به نوگرویدگان به اسلام پرداخت.
آن گاه كه اهل یثرب، رهسپار مدینه گردیدند. پیامبر صلیاللهعلیهوآله مصعب بن عمیر را به همراه آنان فرستاد و به او دستور داد: برای مسلمانان قرآن بخواند. معارف اسلام را تعلیم دهد و آنان را به مسائل دین آشنا نماید. از آن پس از مصعب در مدینه با نام «مقرء» یاد میكردند.1
افراد دیگری نیز برای تبیین دین و بیان احكام از سوی پیامبر صلیاللهعلیهوآله به نواحی دور دست فرستاده شدند. از جمله پیامبر صلیاللهعلیهوآله علی علیهالسلام را برای تبلیغ به یمن اعزام كرد. به هنگام عزیمت علی علیهالسلام پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمود:
ای علی! من تو را به سوی یمن گسیل میدهم تا مردم آن سرزمین را به اسلام بخوانی و احكام خدا، و حلال و حرام الهی را برای آنان بیان نمایی.2
افزون بر اعزام مبلّغان به صورت فردی، گروههای تبلیغی جمعی نیز از سوی پیامبر صلیاللهعلیهوآله به نواحی مختلف كه زمینه پذیرش اسلام را داشتند، یا مسلمان بودند و دست رسی به احكام شرعی نداشتند، اعزام میشدند.3 و احكامی را كه به طور مستقیم و شفاها از پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله دریافت نموده بودند به آنان ابلاغ میكردند.
بنابراین، در دوران رسالت، مسلمانان احكام شرعی و مسائل دین را به دو گونه فرا میگرفتند:
1. مستقیم و شفاهی از شخص پیامبر صلیاللهعلیهوآله ؛
2. با واسطه اصحاب پیامبر كه احكام را از محضر پیامبر صلیاللهعلیهوآله فراگرفته بودند و شایستگی ابلاغ آن را داشتند.
این شیوه بیان و ابلاغ احكام شرعی و مسائل دینی، پس از پیامبر صلیاللهعلیهوآله در دوره خلفا، نیز ادامه یافت4 و خلفا به اقتضای مقامی كه برای خود قائل بودند، پاسخگویی به مسائل شرعی و
………………………………………………………………………………………….
1 . جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوك، افست ارومیهای، قم، ج 2، ص 88.
2 . جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، دانش اسلامی، ج 2، ص 824.
3. جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوك، ج 2، ص 213.
4 . برگرفته از: محمود شهابی، ادوار فقه، وزارت ارشاد اسلامی، ج 3، ص 87.
پرسشهای دینی مردم را وظیفه خود میدانستند. گرچه در نوع مسائل از ارائه پاسخ درست ناتوان بودند و برای پاسخ صحیح به یاران پیامبر صلیاللهعلیهوآله به ویژه علی علیهالسلام متوسل میشدند؛1 كما این كه خلیفه دوم میگوید:
لولا علی لهلك عمر؛
اگر علی علیهالسلام نبود، عمر هلاك میشد.
افزون بر این در زمان خلفا، علی علیهالسلام روش پیامبر صلیاللهعلیهوآله را در ابلاغ احكام پیشه خود ساخت. در دوره زمامداری، افزون بر این كه خود پاسخگوی مسائل شرعی عموم مردم در همه زمینهها به ویژه احكام بود، اصحاب و كارگزاران خویش را نیز به سرزمینهای دور دست و نواحی گوناگون و شهرها میگماشت و از آنان میخواست تا در منطقه مأموریت خویش سعی كنند احكام دین را به مردم بیاموزند. از جمله به قثم بن عباس فرماندار مكّه مینویسد:
أمّا بَعْدُ فَأقِمْ لِلنّاسِ الحجَّ وَ ذَكِّرْهُمْ بِأیامِ اللّهِ وَاجْلِسْ لَهُمُ العَصْرَینِ فَأفْتِ الْمُسْتَفْتِی وَ عَلِّمِ الْجاهِلَ…؛2
امّا بعد، حج را با مردم به پا دار، به آنان روزهای خدا را یادآور شو، در بامداد و سر شب، با آنان بنشین و فتوا بده كسی را كه حكمی بپرسد. و نادان را بیاموز… .
با تبدیل خلافت به سلطنت موروثی و روی كار آمدن معاویه، مسلمانانِ بیدار او را مرجع شایستهای برای بیان احكام نمیدیدند. و او نیز جز به تثبیت پایههای حكومت خود به چیز دیگری نمیاندیشید. از این روی، در این دوره، مسئولیت بیان احكام شرعی و پاسخگویی به پرسشهای مذهبی بر عهده پیشوایان معصوم و فقیهانی بود كه علم دین را از آنان فراگرفته بودند.3 البته امثال ابویوسف و برخی فقهای تابعین و فقهای اهل سنّت ـ كه وابسته به دربار بودند ـ مورد مراجعه مردم قرار داشتند،4 ولی كسانی كه بر اساس خط مشی ائمّه علیهمالسلام حركت میكردند، مسائل شرعی خود را از آنان میگرفتند.5 ائمّه علیهمالسلام نیز علاوه بر این كه خود به پرسشهای شرعی مردم پاسخ میگفتند و بیان احكام را مهمترین وظیفه خود برمیشمردند، دست پروردگان خود را نیز وامیداشتند تا در مكانهای عمومی مانند مسجد بنشینند و به
………………………………………………………………………………………….
1 . علاّمه امینی، الغدیر، دارالكتاب العربی، بیروت، ج 8 ، ص 110.
2 . فیض الاسلام، نهج البلاغه، نامه 67.
3 . محمود شهابی، ادوار فقه، ج 3، ص 88.
4. همان جا.
5 . شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج 4، ص 714.
مسائل شرعی مردم پاسخ گویند؛ امام باقر علیهالسلام به ابان بن تغلب میفرماید:
اجْلِسْ فی مَسْجِدِ الْمَدینَةِ وَ أفْتِ النّاسَ فَإنّی أُحِبُّ أنْ یری فی شیعَتی مِثْلُكَ…؛1
در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده. دوست دارم در میان شیعیان افرادی مثل تو باشند.
در دوره صادِقَین علیهماالسلام بر اثر تنشهای سیاسییی كه بین بنی امیه و بنی العباس بر سر حكومت پدید آمد، فرصت استثنایی برای امامت شیعه پیش آمد. و این دو امام همام توانستند با تلاش پیگیر خود به نشر دانشِ دین در زمینههای گوناگون بپردازند. و در اندك زمان ممكن، رجال علم و فقیهان برجستهای در رشتههای مختلف علوم پرورش دهند. در این جنبش حیات بخشِ علمی، دانش فقه و تبیین حقوق و احكام شرعی در حوزه درس صادِقَین علیهماالسلام رونق بیسابقهای گرفت. و توانستند اسلام را در چهره جامع در همه زوایای آن مطرح كرده و متناسب با نیازهای جامعه آن را تبیین نمایند. راویانِ زیادی از این حوزه برآمدند و احادیث امامان معصوم را به صورت رسالههای عملیه در اختیار مردم قرار دادند. برخی از آن رسالهها را ائمّه علیهمالسلام دیده و تأیید كردند؛ از جمله كتاب یوم و لیله یونس بن عبدالرّحمان را.
احمد بن اَبی خلف نقل میكند:
مریض بودم. امام جواد علیهالسلام به عیادت من آمد. نزدیك سرم، كتابِ یوم و لیله بود. حضرت كتاب را صفحه به صفحه تا پایان ورق زد و آن را بر زمین گذاشت. فرمود: خدا رحمت كند یونس را. خدا رحمت كند یونس را. خدا رحمت كند یونس را… .2
البته در این كه آیا راهِ بیان احكام شرعی در زمان حضور، تنها به صورت نقل احادیث بوده و فقها روایات ائمّه علیهمالسلام را دستهبندی میكردند و ارائه میدادند یا به شیوه اجتهاد و استنباط احكام از منابع با رعایت قواعد و ضوابط بوده؟ دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. برخی بر آنند كه: بیان احكام شرعی تنها از طریق نقل روایات نبوده بلكه فقها نظر فتوایی خویش را نیز به عنوان مسائل شرعی ارائه میكردهاند. سخنی كه مرحوم فاضل تونی درباره رساله یوم و لیله میفرماید: (الظاهر ان الكتاب كان كتاب الفتوی…)3 این نظر را تأیید میكند؛ زیرا یونس بن
………………………………………………………………………………………….
1 . ابوالعباس احمد بن علی النجاشی الكوفی، رجال نجاشی، تحقیق: محمد جواد النائینی، دارالاضواء، بیروت، ج 1، ص 72.
2 . شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال معروف به رجال كشی، تحقیق: حسن مصطفوی، انتشارات دانشگاه مشهد، ص 484، شماره 913.
3 . فاضل تونی، الوافیه فی اصول الفقه، تحقیق: سید محمد حسین رضوی كشمیری، مجمع الفكر الاسلامی، قم، ص 305.
عبدالرحمان، از فقیهان برجسته شیعه بوده و در ابواب گوناگون فقه، مانند: نماز، روزه، زكات و… صاحب رأی و فتوا بوده است.
از راه جمع مطالب استفاده میشود در زمان حضور، گرچه مسئولیت ابلاغ احكام در مرحله نخست بر عهده پیامبر صلیاللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهمالسلام بوده، ولی با توجّه به شرایط سختی كه برای ائمّه علیهمالسلام پدیده آورده بودند و نیز در اثر گسترش دامنه نفوذ اسلام همگان دسترسی به آنان نداشتند، این وظیفه مهم از سوی پیشوایان دین به اصحاب و فقیهانی كه شایستگی و توانایی لازم را در فهم و بیان احكام داشتند، واگذار میشد. فقها در راه انجام وظیفه افزون بر نقل حدیث در موارد لزوم، به اجتهاد از منابع میپرداختند و بر اساس آموختههایی كه از امامان معصوم علیهمالسلام فراگرفته بودند فتوا میدادند و احكام را در اختیار مردم مینهادند.
عصر غیبت صغرا
در روزگار غیبت صغرا (260 ـ 329 ه·· . ق.) همگان امكان دسترسی به معصوم علیهالسلام را نداشتند. جز چند نفر از فقیهان برجسته شیعه، سایر فقها و مردم از فیض حضور محروم بودند و نمیتوانستند به طور رو در رو با حضرت ملاقات داشته باشند و مسائل شرعی و روزمرّه خویش را بپرسند. تنها نوّاب خاص حضرت بودند كه از ناحیه مقدسه مأموریت داشتند مسائل و مشكلات مردم را به حضرت منتقل و پاسخ آن را برای ابلاغ دریافت نمایند.
البته در موسم حج كسانی كه برایشان میسّر بوده، میتوانستند به محضر حضرت شرفیاب شوند و مسائل شرعی و مورد ابتلای خود را از محضر مبارك حضرت بپرسند و پاسخ آن را شفاهی دریافت دارند.
در این دوره بر اساس توقیع شریف حضرت حجّت(عج) شیعیان وظیفه داشتند به راویان حدیث مراجعه كنند و از آنان مسائل دین را دریافت دارند.
وَ أمّا الحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها إلی رُواةِ حَدیثِنا… .1
بر این اساس، نیاز به فقیهانی كه عهدهدار بیان احكام شرعی مردم باشند، بیشتر شد؛ ولی شیوه بیان احكام در این دوره با دورههای گذشته تغییر محسوسی نكرد. شیعیان به راویان حدیث كه همان فقیهان بودند، مراجعه میكردند و احكام را فرامیگرفتند.
………………………………………………………………………………………….
1 . حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، باب 11 از ابواب صفات قاضی، ص 101.
غیبت كبرا
در این عصر رابطه مستقیم مردم با امام معصوم علیهالسلام به طور كلّی قطع شد. مسئولیت راهنمایی و هدایت شیعیان در همه ابعاد بر عهده فقیهان متعهد قرار گرفت. آنان وظیفه سنگین و دشوار شناخت و تبیین و تبلیغ احكام را بر دوش كشیدند. در آغاز این دوره نیز بیان احكام از سوی بیشتر فقها به شیوه نقل روایات و عرضه احادیث بود.
گرچه در همین زمان برخی از فقها از راه اجتهاد و استنباط احكام شرعی بر مبنای كتاب و سنّت فتوا میدادند و از طریق بیان فتوا انجام وظیفه میكردند، بیشتر فقها به روش اهل حدیث مشی میكردند و این شیوه از نفوذ بیشتری نسبت به طریقه بیان احكام از راه اجتهاد و فتوا برخوردار بود. از این روی، فقها و دانشوران در پاسخ به مسائل دینی و شرعی مسلمانان، به بیان متن احادیث كه از معصوم علیهالسلام رسیده بود، بدون كم و كاست بسنده مینمودند. نهایت كاری كه در آغاز این دوره انجام شد این بود كه در تألیفاتی كه برای بیان احكام شرعی نگاشته میشد، اسناد روایت را حذف كردند؛ ولی بر متن و الفاظ احادیث، هم چنان پایبند بودند.
بیان حكم شرعی از طریق بیان فتوا، نزد شیعه امامیه با تطوّر همراه بوده است. در آغاز یاران ائمّه علیهمالسلام و راویان احادیث حكم شرعی را بر اساس نصّ روایات برای كسانی كه از آنان پرسش شرعی مینمودند بیان میكردند. سپس در دوره بعد، احكام شرعی را بر اساس نصّ حدیث بدون ذكر سند عرضه میداشتند.1
و آثار فقهی در باب احكام بر این اساس، كتابهایی مانند: مقنع، هدایه، من لایحضره الفقیه، فقهالرضا، مقنعه، نهایه، مراسم، كافی، مهذّب و…2 میباشند.
ولی شیوه بیان احكام بر مبنای نقل روایت، مدت زیادی نپایید. پس از قدیمین (ابن ابی عقیل عمّانی و ابن جنید اسكافی) با رونق یافتن مكتب شیخ مفید و شاگرد برجستهاش سید مرتضی علم الهدی، روش اهل حدیث از سوی این دو فقیه سخت مورد انتقاد واقع شد و روش اجتهادی قدیمین با سعی و تلاش فراوانِ این دو اجتهادگر نواندیش، روش غالبِ حوزهها و مشی فقهی فقها گردید. با نگاشتن كتاب ارزشمند مبسوط از سوی شیخ طوسی، شیوه اجتهاد به طور كامل جایگزین روش اهل حدیث شد. و روز به روز بر رونق آن افزوده گشت. مردم پرسشهای دینی خویش را برای مجتهدان میفرستادند و از آنان درخواست پاسخ میكردند. این پرسشها از
………………………………………………………………………………………….
1 . علی فاضل قائنی، علم الاصول تاریخا و تطوّرا، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص 52.
2 . حسین علی منتظری، تقریر درس آیةاللّه العظمی بروجردی، البدر الزّاهر، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ص8 .
مناطق دور و نزدیك توسط علمای مناطق گردآوری و به حضور مرجع صاحب فتوا فرستاده میشد، و پاسخ به عنوان رسائل پرسش و پاسخ مربوط به آن منطقه ارسال میشد، و از این طریق آثار فتوایی بسیاری به جا مانده كه از آن جمله است: جوابات المسائل النیسابوریه شیخ مفید،1 المسائل التی مثالها الشیخ ابوجعفر الطوسی شیخ مفید،2 جوابات المسائل الطرابلسیات و جوابات المسائل الموصلیه سید مرتضی،3 و… هم چنین كتابهایی تألیف شده كه صرفا بیان فتواست؛ مانند: الجمل العلم و العمل سید مرتضی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ابن ادریس و تبصرة المتعلمین علاّمه حلّی و… .
این شیوههای گوناگون در بیان احكام شرعی از سدههای چهارم تا دهم هجری قمری معمول بوده و آثار ارزشمندی از این دوران به جا مانده كه امروز چراغ راه فقیهان شیعه است.
پس از این دوره ـ كه شیوه بیان احكام، بیشتر به صورت پرسش از سوی مكلفان و پاسخ از سوی مراجع و صاحبان فتوا بود ـ ، شیوه نوینی بر اساس شرایط و نیاز زمان پدید آمد. بدین گونه كه مرجع تقلید بر اساس شناختی كه از نیازها و مسائل مورد ابتلا و نوپیدای مردم و جامعه داشت، به نگارش رساله و كتاب فتوایی میپرداخت و بدین طریق فتوای خود را در معرض علاقهمندان قرار میداد.
انگیزههای گرایش به این شیوه را میتوان چنین بیان كرد:
1. چون آمار شیعیان در بلاد اسلامی، رو به فزونی بود و همگان امكان دستیابی به مسائل شرعی را از راه پرسش و پاسخ نداشتند و برای مراجع هم ممكن نبود كه مسائل شرعی را بدون واسطه یا با واسطه به آحاد مسلمانان، یا گروه گروه آنان به روش رو در رو برسانند، از این روی، این شیوه غیر فراگیر، جای خود را به شیوه جدید داد. و آن نگارش رساله عملیه بود.
2. در سدههای دهم و یازدهم هجری قمری مسلمانان به طور نسبی در سطح گستردهتری از سواد بهرهمند شده بودند. و در مناطق مختلفِ بلاد اسلامی افرادی یافت میشدند كه میتوانستند از رسالههای فتوایی و آثار فقهی، پاسخ مسائل شرعی خود را دریابند و برای دیگران نیز آن را بازگو نمایند.
3. موقعیت ویژهای كه بر اثر روی كار آمدن حاكمیت شیعه پدید آمده بود، زمینه بسیار
………………………………………………………………………………………….
1 . كنگره هزاره شیخ مفید، مصنّفات شیخ مفید؛ شیخ آقابزرگ تهرانی، ذریعه، دارالاضواء، بیروت، ج 5، ص 240.
2 . فهرست كتابخانه مجلس، ج 17، ص 97.
3 . سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی (همه آثار كوچك سید مرتضی در چهار جلد توسط انتشارات دارالقرآن الكریم قم چاپ و منتشر شده است).
مناسبی برای گسترش و نشر احكام شرعی در همه بلاد فراهم آورد، و از طرفی با آزاد شدن شیعیان از اختناق حكومتهای ضدّ شیعی، میدان آمادهای برای نشر احكام پدید آمد. این عوامل و مسائل دیگر باعث شد تا مراجع تقلید به نگارش رساله عملیه دست یازند و زمینه یادگیری و گسترش مسائل شرعی را در سطح گستردهای برای همگان فراهم آورند.
این رسالهها به دلیل دربر داشتن نثر روان، گوناگونی مسائل و مسائل مورد نیاز و نوپیدا، برای مكلفان بسیار مفید و سودمند افتاد. نتیجه بسیار مطلوبی از آن در راه نشر و گسترش احكام شرعی به دست آمد. و این روشِ رساله نگاری به سبب فواید بیشمار آن تا به امروز با اندك تفاوتی در چگونگی طرح مسائل، نشر و… ادامه پیدا كرده است.
نخستین اثری كه به این شیوه ـ با ویژگیهایی كه اشاره شد ـ نگاشته شد، رساله عملیه جامع عباسی مرحوم شیخ بهائی بود.
در این نوشتار، بر آنیم تا با نگاهی به سیر تاریخی و تطوّر رسالههای عملیه، دورنمایی از رسالههایی كه از آغاز رساله نویسی به زبان فارسی رواج پیدا كرده و تا زمان مرحوم آیةاللّه بروجردی رحمهالله ادامه داشته، و مورد توجّه مردم و حوزههای علمیه بوده ـ چه رساله مراجعی كه معروف بودند و چه رساله مراجعی كه جز در بلاد خود نامی نداشتند ـ را پیش رو بگذاریم و آن گاه با اشاره به ابتكارات و كاستیهای موجود در آنها، راه را برای طرح رساله جامع و كاملِ مورد نیاز امروز، هموار نماییم.
جامع عباسی: نگاشته شیخ بهائی (م 1030 ه·· . ق.).
از این عالم نامی، آثار علمی و رسالههای گوناگونی در فنون مختلف به ویژه فقه به جا مانده است كه مهمترین آنها در باب بیان احكام شرعی، رساله جامع عباسی است. این كتاب تمامی ابواب فقه از طهارت تا دیات را در خود جای داده و با نثر روان و بیپیرایه به روش غیر استدلالی و فنی برای نخستین بار برای عموم طبقات در بیست باب به نگارش در آمده است.
پنج باب آن (تا پایان كتاب حج) به خامه شیخ بهائی و پانزده باب دیگر آن پس از درگذشت ایشان، به قلم شاگرد برجستهاش شیخ نظام الدین ساوجی به رشته تحریر در آمد.1 سید زین العابدین حسینی دخترزاده و شاگرد شیخ بهائی نیز با تكملهای كه تحت عنوان مزار (شامل دوازده مطلب) بر آن افزوده،2 این اثر را به بالاترین مرتبه سودمندی رسانده است.
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 5، ص 62 (این رساله بیش از 23 بار در كشورهای گوناگون چاپ و منتشر شده است).
2 . همان جا.
شیخ بهائی این اثر را به درخواست شاه عباس كبیر نگاشت. این رساله شامل یك دوره كامل فقه به زبان ساده در باب مسائل فرعی مورد ابتلا از باب طهارت تا دیات است. و تمامی ابوابی را كه رسالههای گذشته و حتی امروزه نیز به آنها نپرداختهاند، مانند: جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، قضا، شهادات، حدود و دیات، دربر دارد. این رساله، در مجموع نسبت به رسالههای امروزی از جامعیت مطلوبی برخوردار است، و دورنمایی از همه ابواب فقه را كه در كتابهای مبسوط آمده ارائه داده است.
در دستهبندی ابواب به روش كتابهای فقهی استدلالی پیشین مانند لمعه و نظیر آن تنظیم و تدوین شده است، و تغییر ویژهای در آن به چشم نمیخورد.
این رساله با نثر روان و شیوا، جملات و تركیبهای ساده و قابل فهم همگان و به دور از ابهام و پیچیدگی نگاشته شده است؛ به گونهای كه هر كس بهرهای از سواد داشته باشد، میتواند از آن استفاده كند.
جامع عباسی به دلیل جامعیت، نثر روان و پرداختن به فروع و مسائل مورد ابتلای مردم از زمان شیخ بهائی تا به امروز با گذشت چندین قرن از آن، مشمول گذشت زمان نشده و همواره مورد استفاده علما و عموم مردم بوده و هست. این اثر گران سنگ از زمان نگارش، مورد استقبال حوزههای دانشِ دینی و فقاهت واقع شد و نظر فقیهان بزرگ را به خود جلب كرده است.
كثرت چاپ (23 بار)1 و حواشی صاحب نظران بزرگی چون: ملاّحسین علی اصفهانی، سید محمد كاظم یزدی، عبداللّه مامقانی، سید اسماعیل صدر، شیخ علی محلاتی2 و… حكایتگر جایگاه بلند این رساله در نزد حوزههای فقاهت است.
شیخ بهائی افزون بر رساله فوق در باب احكام، رسالههای دیگری هم دارد كه برخی از آنها عبارتند از: رسالة فی الفقه شامل مسائل نماز، حبل المتین3 در علم حدیث و فقه، دربردارنده بحث طهارت و نماز، واجبات نمازهای روزانه و رسالههای دیگر كه در كتب تراجم آمده است.
شارع النّجاة: اثر فتوایی محمد باقر حسینی، معروف به میرداماد (م 1041 ه·· .ق.).
………………………………………………………………………………………….
1 . خان بابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 2، ص 1486 (ث ـ ژ).
2 . ذریعه، ج 5، ص 62 ـ 63.
3 . سعید نفیسی، كلّیات اشعار و آثار شیخ بهائی، ص 66.
میرداماد استاد فقهای عصر خویش بود. فتاوای شرعی را به تصحیح او معتبر میشمردند.1 وی به درخواست جمعی از مؤمنان، به خصوص محمدرضا جلبی تبریزی به سال 1041 قمری رساله عملیه شارع النّجاة2 را به زبان فارسی نگاشت.
این رساله حاوی یك مقدّمه و بخشی از كتاب طهارت است. مقدّمه عالمانه این اثر ـ به تنهایی اثر بینظیری است ـ شامل سه بخش است.
1. یك دوره مختصر اصول عقاید؛
2. مطالبی تحقیقی درباره تقلید و شرایط مرجع؛
3. ترجمه چهارده حدیث درباره نماز، تحریص و ترغیب بر نماز، پی آمدهای ترك نماز و… .
آن گاه بخشی از باب طهارت به گونه استدلالی آورده شده است.
آقابزرگ تهرانی درباره این رساله مینویسد:
فتاوییی كه از این رساله نقل شده، شاید بشود گفت: جزء فتاوی نادره است؛ از جمله: فتوا به كراهت از تراشیدن ریش و حرمت طولانی كردن آن.3
میرداماد با این كه رساله را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشته، ولی برای استفاده بیشتر، به دلایل دیدگاههای خویش اشاره كرده و برخی نظریات فقیهان دیگر را نیز متعرّض شده است. وی در تدوین این رساله، روش رسالههای پیشین را نپیموده، بلكه شیوه ابداعی و ابتكاری ویژه خود را ارائه داده است.
حدیقة المتقین: اثر فتوایی مولا محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اوّل (م 1070 ه·· . ق.).
مرحوم مجلسی برای پاسخ گویی به نیاز مؤمنان رساله عملیهای به نام حدیقة المتقین را نگاشت.4 این اثر كه یك دوره كامل فقه فارسی است، شامل نوزده كتاب از طهارت تا دیات و قصاص است و نسبت به رسالههای پیشین از جمله جامع عباسی از جامعیت بیشتری برخوردار است. در این اثر مباحثی كه حتی در رسالههای پسین نیامده در آن دیده میشود مثل ابواب: جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، قضا، شهادات، حدود، قصاص و دیات. در تدوین
………………………………………………………………………………………….
1 . شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 419؛ حرّ عاملی، امل الآمل، ج 2، ص 249؛ تنكابنی، قصص العلماء، ص 333.
2 . میرداماد، اثناعشر رساله، ص 230.
3 . آقابزرگ تهرانی، ذریعه، ج 13، ص 4.
4 . مدرّس تبریزی، ریحانة الادب، ج 3، ص 460؛ شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 464.
ابواب آن، نظم بسیار مطلوبی مشاهده میشود و شیوه این كتاب، مبنایی برای نگارش سایر رسالهها قرار گرفته است.
از ویژگیهای بارز این رساله آن است كه در آغاز هر كتاب فقهی، روایاتی كه مربوط به فضیلتِ انجام واجب و مقدار ثواب آن و تحریص و تشویق بر عمل عبادی دلالت دارد، آورده شده كه این كار، موجب آمادگی ذهنی مكلّف نسبت به پذیرش بیشتر و تلاش در امر فراگیری است؛ یعنی همان چیزی كه جای خالی آن در رسالههای امروز نیز احساس میشود. و كمتر رسالهای بدان پرداخته است. حدیقة المتقین از آن جا كه از جامعیت و اتقان بایستهای برخوردار است و با نظم و دستهبندی خوبی تدوین شده، همیشه مورد توجّه حوزههای فقاهت بوده است. از این روی، بر این رساله، فقیهان بزرگی چون: سید محمد كاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی، سید اسماعیل صدر و… بر آن حاشیه زدهاند. رسالههای دیگری نیز از مرحوم مجلسی به جا مانده است؛ از جمله رساله پرسش و پاسخ كه حاوی تمامی فقه از طهارت تا دیات است و در پاسخ به پرسشهای برخی از فضلای خراسان و متدینان كاشان نگاشته شده است.1
معرفة احكام الشرعیة: اثر فتوایی محمد باقر سبزواری، معروف به محقق سبزواری (م 1090 ه·· . ق.). وی برای بهرهوری عموم مردم مسلمان افزون بر حاشیه به رسالههای پیشین رساله عملیه ویژهای به زبان فارسی به درخواست میرزا مهدی پسر میرزا رضا حسینی خراسانی به سال 1081 قمری به رشته تحریر كشید.2
این رساله دارای یك مقدّمه (شامل مباحث اصول دین و ضرورت تقلید) و چند باب در بیان احكام ضروری در زمینه عبادات است. پایان نسخهای از این كتاب كه در كتابخانه آستان قدس رضوی است را نشان میدهد.3
از محقق سبزواری رسالههای فقهی دیگری به جا مانده از جمله:
1. رساله صلات و صوم به زبان فارسی؛4
2. رسالهای در غسل؛5
………………………………………………………………………………………….
1 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 25.
2 . فوائد الرّضویه، ص 425؛ ریحانة الادب، ج 5، ص 242؛ امل الآمل، ج 2، ص 250؛ قصص العلماء، ص 386.
3 . ذریعه، ج 11، ص 213.
4 . امل الآمل، ج 2، ص 250.
5 . همان جا.
3. رساله نماز جمعه به زبان فارسی؛1
4. رساله تحدید نهار؛2
5. رساله مناسك حج به زبان فارسی.3
أهم مایعمل: اثر فتوایی ملاّ محسن فیض كاشانی (م 1091 ه·· . ق.).
مرحوم فیض از خود آثار علمی در فنون گوناگون به ویژه در فقه به جا گذاشته است. وی از مراجع زمان خود بود و مؤمنان بسیاری به فتوای او عمل میكردند. مرحوم فیض برای بهرهگیری مردم رسالههای عملیه متعددی نگاشت؛ از آن جمله است: أهم ما یعمل.4
این رساله در سه بخش تنظیم شده، و شامل احكام و مسائل مهم و ضروری است كه مكلف در شب و روز، هفته و سال بدان نیازمند است. هم چنین رسالههای دیگری نیز در باب احكام فقهی از ایشان به جا مانده كه عبارتند از:
1. النخبة فی الحكمة العملیه و الأحكام الشرعیه؛
این رساله خلاصهای از احكام شرعی و سنن و آداب را در بر دارد.5
2. منهاج النّجاة؛
این اثر به دو منظور به رشته تحریری درآمده: الف) بیان مسائل اعتقادی و معارف؛ ب) بیان احكام شرعی. در بخش اوّل مباحثی مثل: توحید، عدل، امامت و معاد مطرح شده و در بخش دوم مطالبی درباره اعمال تكلیفی طاعات جوارح، معاصی جوارح، معاصی قلب و آداب برخورد و معاشرت آمده است.6
3. معتصم الشیعه فی أحكام الشرعیه؛
این رساله شامل احكام نماز و مقدّماتِ مربوط به آن است.7
4. رسالة فی الجنائز.8
آداب الصلوة: نوشته فقهی ملاّ محمد باقر مجلسی، معروف به مجلسی دوم (م 1111
………………………………………………………………………………………….
1 . فهرست كتابخانه آستان قدس رضوی، ج 5، ص 435.
2 . امل الآمل، ج 2، ص 250.
3 . همان جا.
4 . ذریعه، ج 2، ص 484.
5 . فوائد الرّضویه، ص 635؛ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوی، ج 5، ص 526؛ مجلّه تراثنا، شماره 4، ص 141.
6 . همان جا.
7 . همان جا.
8 . همان جا.
ه·· . ق.).
مرحوم مجلسی، شیخ الاسلامِ دوره صفوی و ملجأ و پناه مردم بود. در علوم و فنون مختلف، سرآمدِ دانشوران دوران خود گشت و برای پاسخ گویی به نیاز شرعی عموم طبقات مردم، افزون بر آثار علمی، بیش از 150 رساله فقهی از خود به یادگار گذاشت؛1 كه از جمله آنهاست:
آداب الصلوة؛
این رساله عملیه برای استفاده مؤمنان به فارسی نگاشته شده و دربردارنده مقدمّهای مفید در بیان اصول عقاید و معارف و احكام فقهی است. در آغاز رساله آمده است:
نماز مهمترین اركان دین است. و بر هر مؤمن واجب است آشنا شدن به آداب و شرایط نماز. و از جمله شرایط نماز، ایمان به خدا و رسول است.
سپس كتاب طهارت و صلات را آغاز كرده و سرانجام صلات را به تعقیبات، ادعیه و ترجمه پایان داده و در خاتمه احكام زنان را بیان كرده است.2
رساله عملیه دیگری كه مرحوم مجلسی برای استفاده مؤمنان ارائه كرده است شامل كتاب زكات، خمس و اعتكاف است. و رسالههای متعدد دیگری از این شخصیت نامی به جا مانده كه در تراجم به نام ایشان ثبت شده است.3
آداب التّجاره: اثر فتوایی محمد باقر بن اكمل بهبهانی معروف به وحید بهبهانی (م 1205 ه·· . ق.).
مرحوم بهبهانی از دانشوران برجسته عصر خویش بود. در جایگاه بلند علمی او همین بس كه بزرگانی چون: علاّمه بحرالعلوم و صاحب ریاض او را «علاّمه» و صاحب جواهر و شیخ انصاری او را «استاد اكبر» خواندهاند. در میان عموم طبقات مردم مورد توجّه قرار گرفت. مردم از دور و نزدیك، به وی روی آوردند و مسائل و مشكلات دینی خود را بر او عرضه داشتند.4 از این روی، افزون بر حواشییی كه بر رسالههای پیشین زده بود، رسالههای عملیهای نیز برای استفاده مؤمنان نگاشت؛ از آن جمله، وقتی بازرگانان مؤمن (آنان كه میخواستند راه و روش معامله و تجارت را بر اساس اسلام بدانند و عمل كنند) از وی درخواست نگارش رسالهای
………………………………………………………………………………………….
1 . امل الآمل، ج 2، ص 248؛ فوائد الرّضویه، ص 439؛ قصص العلماء، ص 204.
2. ذریعه، ج 1، ص 21 چاپ شده در 25 رساله فارسی، علاّمه مجلسی، تحقیق: سید مهدی رجائی، انتشارات مرعشی، قم.
3. همان جا.
4 . قصص العلماء، ص 198؛ فوائد الرّضویه، ص 204.
در این باب كردند، ایشان رساله آداب التّجاره را نگاشت.
بهبهانی در این رساله ابتدا به حكمت و جایگاه تجارت و كسب در اسلام پرداخته، سپس كسبهای حرام، معاملات شرعی و شرایط آن، ابواب رهن، مضاربه، اجاره و… را تحریر نموده است. رساله به فارسی ساده و روان و به شیوه پرسش و پاسخ عرضه شده است. از آنجا كه از اتقان، نظم و دقت كمنظیری برخوردار بوده است، توجّه فقیهان را به خود جلب نموده و استوانههای علمی مانند: میرزای شیرازی، میرزا حسین خلیلی تهرانی و… بر آن حاشیه زدند و نظریات خود را در ذیل مسائل آن، به مردم عرضه كردند.1
رساله عملیه دیگرِ مرحوم بهبهانی در باب عبادات به نام التحفة الحسینیه است كه ابواب طهارت، صلات و صوم را در بردارد و به دو زبان عربی و فارسی نگاشته و به علاقهمندان عرضه شده است.2
انیس التجّار: نوشته ملاّ مهدی نراقی (م 1209 ه·· . ق.).
وی در دانشهای گوناگون آثار فراوانی نگاشت و به بازار دانش عرضه كرد؛ از جمله نوشتههای وی كه با اقبال مردم نیز رو به رو شد رسالههای عملیه ایشان بود. نگارنده درباره رساله عملیه انیس التجّار مینویسد:3
… چون علم به مسائل تجارت از جمله لوازم و مهمات است، خصوصا بر جماعتی كه اشتغال به امر مذكور دارند. لهذا این احقر به خاطر قاصر رسید كه مسائل تجارت را در این رساله جمع كنم… و او را مسمّی به انیس التجّار گردانیدم و او را مرتّب بر هفت باب كه باب اوّل در هفده فصل است و باب دوم، مشتمل بر پنج فصل است و باب سوم، در مضاربه است و باب چهارم در شركت و باب پنجم در وكالت و… .
این رساله در موضوع خود از جامعیت خوبی برخوردار است و به فارسی درخورِ فهم و درك همگان، به گونه غیر استدلالی نگاشته شده است. و به سبب غنای علمی آن، بزرگانی چون: سید اسماعیل صدر اصفهانی و سید محمد كاظم یزدی طباطبائی بر آن حاشیه دارند.4 از مرحوم نراقی رسالههای دیگری در باب بیان احكام شرعی به جا مانده كه از آن جمله است: رساله
………………………………………………………………………………………….
1 . خان بابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 1، (این رساله چند بار به چاپ رسیده است و چاپ سنگی آن به خط نسخ در سال 1294 مزین به حاشیه این بزرگان است).
2 . ذریعه، ج 3، ص 427.
3 . روضات الجنّات، ج 7، ص 200؛ میرزا محمّدعلی حبیب آبادی، مكارم الآثار، انتشارات كمال.
4 . همان جا. (این رساله بیش از چهار مرتبه به چاپ رسیده است)؛ خان بابا مشار، فهرست كتابهای چاپی.
عملیه در باب عبادات به زبان فارسی،1 التحفة الرّضویه به زبان فارسی2 و مناسك حج.3
بغیة الطالب: اثر فتوایی شیخ جعفر كاشف الغطا (م 1228 ه·· . ق.).
كاشف الغطا پس از رحلت سید بحرالعلوم رحمهالله زعامت شیعیان عرب و عجم را بر عهده داشت. صاحب معارف الرجال درباره مرجعیت وی نویسد:
له الرِّئاسة العامّة و التقلید.
كاشف الغطا برای استفاده عموم مردم، فتوای خویش را به دو گونه عرضه كرده است: یكی به شیوه رساله عملیه و بیان مسائل و دیگری شیوه پرسش و پاسخ. رساله عملیه ایشان به نام بغیة الطالب فی معرفة المفروض و الواجب است كه از اهمیت ویژهای برخوردار است.
این اثر فتوایی كه برای مؤمنان عرب زبان نگاشته شده شامل دو بخش اساسی است:
1. اصول دین؛
2. فروع دین و احكام شرعی كه از باب طهارت آغاز و به نماز پایان گرفته است. از آن جا كه این رساله در ابواب عبادات كامل نبود، فرزند دانشورِ كاشف الغطا ابواب صوم و اعتكاف را نیز بر آن افزود و چون از اسلوب و نظم مطلوب و نثر روان و دلپذیر و پسندیدهای برخوردار بوده، برای استفاده مؤمنان فارسی زبان، به وسیله شیخ اسداللّه دزفولی به فارسی برگردانده شده و به نام تحفة الرّاغب در اختیار علاقهمندان قرار گرفته است.
این اثر در حوزه فقاهت نیز از جایگاه ویژهای برخوردار است. و مورد توجّه بزرگانی مانند شیخ انصاری رحمهالله و خاندان كاشف الغطا قرار گرفته و فتوای خود را بر آن افزودهاند.
پرسش و پاسخ: اثر فتوایی میرزاابوالقاسم قمی معروف به میرزای قمی (م 1231 ه·· . ق.).
این رساله به شیوه پرسش و پاسخ سهل و آسان به زبان فارسی نگاشته شده و ابواب عبادات و معاملات را در بر دارد. و از بهترین نگاشتههای فتوایی است كه از جامعیت بایستهای برخوردار است. این رساله در سال 1234 در تهران چاپ و منتشر شده است.4 از محقق قمی رسالههای عملیه دیگری نیز به جا مانده كه از آن جمله است:
1. اقل واجب؛
رسالهای است كه به فارسی نوشته شده و شامل كمترین مقدار واجب كه باید مكلف از
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 11، ص 219.
2 . فهرست كتابخانه وزیری، ج 3، ص 1100.
3 . مكارم الآثار، ج 2، ص 260.
4. حرز الدّین، معارف الرجال، ج 1، ص 49؛ ریحانه الادب، ج 6، ص 68؛ اعیان الشیعه، ج 7، ص 92.
اصول عقاید و معارف دینی و احكام شرعی عملی بداند است و این اثر را مولا محمد حسین تهرانی از شاگردان میرزا بر اساس فتوای استادش تدوین و عرضه كرده است.1
2. مرشد العوام؛
این رساله را میرزای قمی ویژه استفاده فارسی زبانها و كسانی كه سطح معلومات آنان پایین بود نگاشته و شیوه آن با رسالهای كه برای خواص نگاشته است تفاوت دارد.2
3. معین الخواص؛
این اثر را میرزای قمی برای كسانی كه سطح علمی بالاتری از عوام داشتهاند نگاشته و شامل ابواب طهارت تا پایان خمس است.3
از میرزای قمی به جز اینها رساله تحفة العباسیه و مناسك حج به زبان فارسی برای استفاده مؤمنان به جا مانده است.4
تحفة المسائل: نوشته علی بن محمد بن علی طباطبائی معروف به صاحب ریاض.
این رساله فتوایی به شیوه پرسش و پاسخ و به فارسی روان و ساده نوشته شده و در سال 1221 قمری كه مؤلّف در قید حیات بود چاپ و منتشر شد و نسخهای از آن در كتابخانه میرزای شیرازی در سامرا موجود است.5
شرح مختصر النافع: این اثر، رساله دیگری است از مرحوم صاحب ریاض كه به شیوه ابتكاری تدوین شده است. در این رساله مسائل بر اساس رعایت احتیاط نگاشته شده و قابل استفاده در هر زمان است؛ چه مرجع زندهای وجود داشته باشد و چه مرجع زندهای وجود نداشته باشد، فتوای فقها از آن چه در این رساله آمده بیرون نیست. و هر كس بدین رساله عمل كند، عملش در هر زمان مطابق با فتوای مراجع خواهد بود.6
این رساله گرچه ممكن است در مواردی مقدار تحمّل تكلیف را بیشتر كند، ولی از آن روی كه دغدغه گزینش مرجع تقلید را برای مؤمنان حل میكند و در هر زمانی قابل استفاده است، ابتكاری، ستودنی است، كه البته در زمان ما هم، برخیها رسالهای را بر این اساس تهیه دیدهاند.
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 2، ص 274.
2 . محسن امین، اعیان الشیعه، ج 7، ص 91؛ میرزای قمی، جامع الشتّات، ج 1، ص 16، مقدّمه.
3 . همان جا.
4 . حسین مدرّسی، مقدّمهای بر فقه شیعه، ص 397؛ به نقل از: فهرست كتابخانه دانشگاه.
5 . ذریعه، ج 3، ص 469؛ ریاض المسائل، چاپ جامعه مدرسین، ج 1، ص 110، مقدّمه.
6 . همان جا.
راه نجات: این اثرِ فتوایی، رساله عملیه دیگری است از مرحوم صاحب ریاض كه شامل ابواب طهارت، صلات و صوم است. و از سوی مولا محمد علی رشتی بهشتی به زبان فارسی و براساس فتوای صاحب ریاض در سال 1230 قمری گردآوری شده است.1
إصلاح العمل: نوشته فتوایی سید محمد علی بن علی بن محمد علی طباطبائی معروف به سید محمد مجاهد.
وی پس از پدر به مقام مرجعیت رسید و از مقبولیت عامّه برخوردار گشت و برای بهرهگیری مؤمنان از دیدگاهی فقهی رساله اصلاح را نگاشت. این رساله در ابواب عبادات و معاملات در یك مقدّمه و چندین كتاب و خاتمه تدوین شده است. در مقدّمه، مؤلّف به مسائل اجتهاد و تقلید پرداخته، سپس به گونهای گسترده مسائل طهارت و صلات را مطرح كرده؛ ولی در سایر ابواب به طور مختصر سخن گفته است. آن چه در این اثر آمده فتواهای فقهی سید مجاهد است كه از كتاب ارزشمند علمی ایشان به نام مصابیح گرفته شده است. از ایشان رساله جامع المسائل به شیوه پرسش و پاسخ نیز به جا مانده است.2
تحفة المقلّد: نوشته سید عبداللّه شبّر كاظمی (م 1242 ه·· . ق.).
از مرحوم شبّر آثار گران قدر بسیاری به جا مانده كه از آن جمله است رسالههای عملیه متنوّع نظیر رساله تحفة المقلد كه شامل تمامی ابواب فقه است.3
مرحوم شبّر در باب «طهارت» و «صلات» رسالهای به زبان فارسی دارد كه به درخواست جمعی از مؤمنان آن را نگاشته است. ایشان در این رساله به شیوه ابتكاری، رعایت احتیاط در مسائل شرعی را نموده است كه در همه زمانها نیز قابل استفاده است.
وسیلة النّجاة: نوشته ملاّ احمد نراقی (م 1245 ه·· . ق.).
این اثر فتوایی به زبان فارسی در دو جلد بنا به درخواست فتحعلی شاه قاجار در احكام طهارت، نماز، روزه، زكات، خمس و حج تنظیم و تدوین شده است. این اثر با پرسش و پاسخهایی كه از شخصیتهایی چون: شیخ محمد تقی، سید محمد مشهدی، میرزا حسین یزدی، میرزا سلیمان و میرزا رجبعلی در حاشیه آن درج شده، آن را از اهمیت بیشتری برخودار
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 1، ص 64.
2 . شیخ عباس قمی، فوائد الرّضویه، ص 581؛ خوانساری، روضات الجنّات، ج 7، ص 145؛ ذریعه، ج 2، ص 170؛ فهرست كتابخانه آیةاللّه مرعشی؛ ج 2، ص 310.
3 . ریحانة الادب، ج 3، ص 75؛ روضات الجنّات، ج 4، ص 261؛ طبقات الاعلام الشیعه، ج 2، ص 777؛ ذریعه، ج 3، ص470.
ساخته است. رسالههای دیگری مثل تذكرة الأحباب، كتاب مسائل و خلاصة المسائل از نراقی باقی مانده است.1
تحفة الأبرار: اثر فتوایی سید محمد باقر حجة الاسلام اصفهانی (م 1260 ه·· . ق.).
این رساله عملیه كه به زبان فارسی و برای استفاده مؤمنان نگاشته شده، بر اساس كتاب بزرگی است كه مرحوم اصفهانی در فقه به نام مطلع الأنوار تألیف كرده است.2 از وی رسالههای متعددی مثل: جوابات المسائل در دو جلد،3 هدیة الأخیار،4 پرسش و پاسخ،5 مناسك حج6 و رساله دیگر به یادگار مانده است.
نخبه: نوشته محمد ابراهیم كلباسی (كاخكی خراسانی) (م 1261 ه·· . ق.).
وی از مراجع بزرگ عصر خود بود و مؤمنان بسیاری در امر تقلید به او روی میآوردند. كلباسی برای در اختیار گذاشتن فتواهای خود رساله نخبه را نگاشت. این رساله به زبان فارسی در واجبات و مهمات فروع دین در چند مقصد تدوین شده است.7
متن نخبه برگرفته از كتاب ارشاد المسترشدین مرحوم كلباسی كه اثر فقهی ستودنی است وی آن را با سبكی بسیار جالب و نثر روان و شیوا تدوین كرده است. رساله نخبه از آن جا كه در باب عبادات اثری جامع و پر فروع است، و در زمان خود نیاز مردم مؤمن به مسائل شرعی را برآورد، از سوی مؤمنان مورد استقبال كمنظیر واقع شد و حتی پس از درگذشت كلباسی جایگاه خود را از دست نداد. و در حوزه فقه و فقاهت نیز جایگاه والایی داشت، و گذشت زمان ارزش او را نكاست. فقها و مراجع بزرگی كه پس از كلباسی آمدند، خود را از آن بینیاز ندانستند. و غالب آنان رساله نخبه را با نگاشتن حاشیه بر آن به عنوان رساله عملیه خویش برگزیدند. برخی از فقها كه تا پیش از رواج عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی رحمهالله بر رساله نخبه حاشیه نگاشتهاند عبارتند از:
1. میرزا محمد تقی شیرازی، 2. سید محمد كاظم یزدی رحمهالله ، 3. سید اسماعیل صدر، 4. شهید
………………………………………………………………………………………….
1 . اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ج 10، ص 161؛ روضات الجنّات، ج 1، ص 91؛ نشر دانش، ج 4، ص 3؛ ذریعه، ج 6، ص 290.
2 . ریحانة الادب، ج 2، ص 26؛ الكرام البرره، ج 1، ص 192؛ فوائد الرّضویه، ص 426؛ اعیان الشیعه، ج 44، ص 111.
3 . آقابزرگ تهرانی، الكرام البرره، ج 1، ص 192؛ معارف الرّجال، ج 2، ص 196.
4 . حسین مدرّسی، مقدّمهای بر فقه شیعه، ص 401 (به نقل از: فهرست كتابخانه آیةاللّه مرعشی، ج 2، ص 134).
5 . الكرام البرره، ج 1، ص 195.
6 . همان جا.
7 . روضات الجنّات، ج 1، ص 34؛ ریحانة الادب، ج 5، ص 42؛ الكرام البرره، ج 1، ص 14.
شیخ فضلاللّه نوری، 5. شیخ انصاری، 6. میرزا محمد حسن شیرازی، 7. ملاّ محمد كاظم خراسانی (آخوند خراسانی)، 8. اسداللّه اصفهانی، 9. سید حسین كوه كمرهای، 10. میرزا حسین خلیلی، 11. سید جمال افجه، 12. میرزا حسن آشتیانی، 13. میرزا حسین نجفی، 14. میرزا ابراهیم محلاّتی شیرازی. این اثر با حواشی این بزرگان بارها چاپ و منتشر شده است. البته برخی از فقها هم متن آن را برگزیده و براساس فتوای خود آن را چاپ و منتشر كردهاند.
رسالههای دیگری نیز از مرحوم كلباسی به نام ارشاد المسترشدین فی معرفة الضروری من احكام الدّین،1 نجاة القوم2 و ارشاد المحبة فی العبادات3 به زبان فارسی، به جا مانده است.
زینة المتقین فی أحكام فروع الدّین: نوشته سید ابراهیم موسوی قزوینی معروف به صاحب ضوابط (م 1262 ه·· . ق.).
مؤلّف این اثر را برای استفاده مؤمنان نگاشته است، و شامل ابواب طهارت، صلات، صوم و زكات فطره است.4
هدایة الانام فی المسائل: نوشته فتوایی میرزا محمد تقی نوری (م 1263 ه·· . ق.).
وی این رساله عملیه را به پیروی مكلفان نوشته و به جز این رساله از وی رسالههای كوچك دیگری در موضوعات مختلف فقهی مثل صوم، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، رضاع، ارث زوجه و… به جا مانده است.5
نجاة العباد: اثر فتوایی محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر (م 1266 ه·· . ق.).
وی با این كه در فقه اثر بینظیری خلق كرد و تمام وقت خود را صرف آن مینمود، در عین حال از بیان مسائل برای عموم مردم مسلمان به زبان ساده و آسان غافل نبود و افزون بر حاشیه بر رسالههای فقهای پیشین، اثر فتوایی مستقلی به درخواست شماری از مؤمنان به نام نجاة العباد را نگاشت.6
این رساله چندین كتاب فقهی را در خود جای داده است. بخش اوّل آن، رساله «جامعه»
………………………………………………………………………………………….
1 . الكرام البرره، ج 1، ص 14.
2 . ذریعه، ج 24، ص 60.
3 . وفیات العلماء، ص 175.
4 . اعیان الشیعه، ج 5، ص 335؛ روضات الجنّات، ج 1، ص 38.
5 . اعیان الشیعه، ج 44، ص 136؛ فوائد الرّضویه، ص 436؛ معجم المؤلّفین، ج 9، ص 132.
6 . فوائد الرّضویه، ص 452؛ مكارم الآثار، ج 5، ص 1826؛ روضات الجنّات، ج 2، ص 304.
است كه از «دماء ثلاثه» آغاز و به «اعتكاف» پایان پذیرفته است. این بخش به صورت جداگانه نیز با حواشی برخی از فقها در اختیار علاقهمندان قرار گرفته است. رساله نجاة العباد مجموعهای از رساله «جامعه» و افزودههای دیگر است كه صاحب جواهر آنها را از اثر فقهی سترگش به نام جواهر الكلام به درخواست برخی دانشوران و اهل ایمان استخراج كرد و برای پیروی مؤمنان ارائه نموده است. در آغاز هر بخش و كتاب فقهی به انگیزه نگارش اشاره كرده است؛ از باب نمونه: در آغاز «دماء ثلاثه» آمده است:
برخی اهل ایمان با اصرار از من خواستند رساله كوچكی در باب احكام حیض، استحاضه و نفاس بنویسم و من نیز پذیرفتم.
این رساله افزودههای لازمی دارد كه در سایر رسالههای فقهای پیشین به چشم نمیخورد از جمله در احكام «اموات» به مسائل و احكام شهادت، شهید، كیفیت تشییع جنازه، آداب و سنن دفن، و سایر آموزههای دیگر.
از ویژگیهای این رساله آن است كه ابواب فقهییی را مطرح كرده كه به گونهای مورد نیاز بوده است.
این اثر محدود به ابواب عبادات است.
رساله از نظر تقسیمبندی و آغاز و انجام آن، ترتیب خاص خود را دارد، و شیوه رسالههای دیگر را رعایت نكرده است. فی المثل: شروع رساله را «دماء ثلاثه» قرار داده است. و از آن جا كه با نثر عربی بسیار روان و شیوا و قابل فهم تدوین شده و از نظم و توجّه به مسائل مورد نیاز مردم برخوردار بوده، در میان عموم طبقات، به ویژه حوزه فقاهت، مكانت والایی یافت و توجّه غالب فقها را به خود جلب كرد. از این روی، بسیاری از فقها تا زمان رواج عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی رحمهالله بر این رساله حاشیه زده و آن را برای عمل مؤمنان عرضه كردهاند؛ كه از آن میان: شیخ اعظم انصاری رحمهالله و سید محمد كاظم یزدی را میتوان نام برد. این اثر با حاشیه دو تن از فقها در بمبئی، چاپ خانه احمدی در زمان ناصرالدّین شاه چاپ و منتشر شده است.1
نجاة العباد:
نوشته سید علی ساوجی، شاگرد صاحب جواهر.
وی در زمان حیات استادش این كتاب را به صورت رساله عملیه برای فارسی زبانان ترجمه كرده و در اختیار عموم مؤمنان قرار داده است.
………………………………………………………………………………………….
1 . كتابخانه عمومی دفتر تبلیغات به شماره 1391؛ خانبابا مشار، فهرست چاپی فارسی، ج 1، ص 1314 (الف ـ ت).
از صاحب جواهر رسالههای عملیه دیگری در ابواب گوناگون فقهی به جا مانده است؛ از جمله: رساله مختصری در باب ارث، و رساله هدایة الناسكین در بیان مسائل حج و… .
كتاب مسأله: اثر فتوایی شیخ مرتضی انصاری (م 1281 ه·· . ق.).
مرحوم شیخ از فقهای برجسته زمان خود بود. وی پس از رحلت صاحب جواهر رحمهالله مرجع عموم مؤمنان شد. و از شدّت احتیاط و احترام به مراجع پیشین، برای استفاده مقلّدان خود رساله مستقل ننوشت؛ ولی چندین مجموعه مسائل از استفتائات وی گردآوری شده و در اختیار علاقهمندان قرار گرفته است؛ كه از آن جمله است: كتاب مسأله.
این اثر به درخواست برخی از مؤمنان توسط یكی از دانشوران زمان شیخ گردآوری و تنظیم شده و به عنوان رساله عملیه برای عموم مردم عرضه شده است. علّت نامگذاری این اثر به كتاب مسأله آن است كه هر استفتایی كه از محضر شیخ شده در ضمن یك مسئله به آن پاسخ داده شده است.1
این اثر از جامعیت بایستهای برخوردار است. و تمامی ابواب فقه از عبادات، معاملات، حدود و قصاص را در بردارد.
در كثرت فروع به ویژه در مسائل مورد نیاز، كمنظیر است؛ زیرا مسائل مورد ابتلا و روزمرّه در ابواب مختلف را در خود جای داده است. و از تنوّع بسیار سودمندی بهرهمند است كه حتی برخی مسائل آن پاسخ به پرسش عصر حاضر نیز میتواند باشد.
از نظر نثر شیوا و سادگی در بیان مسائل، نمونه است؛ زیرا به زبان مردم پاسخ را بیان كرده و مشكل روزمرّه مردم را حل نموده است. از این رو، سهل التناول و مطالب آن آسانیاب است. و به همین سبب در میان مؤمنان جای خود را باز كرده و كتاب مسأله هنوز كه هنوز است در بین مردم شناخته شده است.
در حوزه فقاهت نیز از مكانت ویژهای برخوردار گشته و مورد احترام و توجّه فقهای بزرگ قرار گرفته است. و فقیهان برجستهای چون: میرزای مجدد و شهید فضل اللّه نوری، بر آن حاشیه زدهاند.2
رسالههای دیگری كه بر اساس و شیوه كتاب مسأله با اندك تفاوتی از فتواهای شیخ تنظیم و
………………………………………………………………………………………….
1 . اعیان الشیعه، ج 48، ص 43؛ فوائد الرّضویه، ص 664؛ قصص العلماء، ص 82؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری.
2 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 14.
تدوین شده زیاد است كه برخی از آنها عبارتنداز: صراطالنّجاة،1 ذخیرةالمعاد،2 سرور العباد،3 سراج العباد،4 صیغ العقود،5 الفرائد الغریة فی أحكام الدّینیه،6 پرسش و پاسخ7 و منتخب المسائل.8 اینها مجموعههایی هستند كه از استفتائات گردآوری شدهاند. از خود شیخ به جز رساله مختصری در احكام ضروری عبادات كه در سال 1269 قمری نگاشته رساله دیگری به جا نمانده است.
منهج الرشاد: نوشته شیخ جعفر شوشتری (م 1303 ه·· . ق.).
وی برای آگاهی و استفاده مؤمنان این رساله را نگاشت و در دسترس عموم قرار داد. شیخ جعفر شوشتری در معرّفی این رساله در آغاز مینویسد:
این رسالهای است در مهمات مسائل دینیه مسمّی به منهج الرشاد مرتب بر مقدّمه مهمه و چند مقصد و خاتمه.
این مقدّمه از آن چنان غنایی برخوردار است كه در هیچ رساله عملیهای نمونه آن دیده نشده است و این رساله نه تنها برای گذشتگان، مرجع بسیار مفید و سودمندی بوده است، برای امروزیان نیز قابل استفاده است. و از برجستگیهای این رساله بر دیگر رسالههاست و جای مطالب آن در رسالههای امروزی نیز خالی است.
در این رساله احكام طی چندین مقصد آمده است.
مقصد اوّل درباره عبادات است و آن نیز بر چند قسم است:
قسم اوّل، عبادات تكلیفیه است كه باید با قصد قربت انجام گیرد و شامل: صلات، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منكر و امثال آن است.
قسم دوم، مجموع امور مباح است كه به قصد قربت میتوان آنها را رنگ عبادت داد؛ مثل خوردن، آشامیدن، خوابیدن و… .
قسم سوم، افعالی كه عاداتند: مثل سحری خوردن و… .
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 15، ص 38؛ فهرست آستان قدس، چاپ سنگی، ج 2، ص 593.
2 . ذریعه، ج 10، ص 21.
3 . همان، ج 12، ص 175 (رساله سرور العباد با سراج العباد در یك جلد در سال 1283 قمری چاپ شده است).
4 . همان، ج 4، ص 518.
5 . كتابخانه مسجد اعظم، قم.
6 . ذریعه، ج 16، ص 139.
7 . همان، ج 12، ص 250.
8 . همان، ج 22، ص 434؛ خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 4، ص 4989.
قسم چهارم، اعمالی كه شرع بر انجام آن، وعده ثواب داده است.
پس از این مقدّمه بسیار جالب و مورد ابتلا وارد اصل رساله میشود و از نماز آغاز میكند. در نماز نیز ابتدا به حقیقت نماز، ویژگیهای نماز و حكم نخواندن نماز میپردازد. سپس سایر افعال و اعمال و واجبات و مسائل طهارت و نجاست را مطرح میكند. در این اثر ابتكارهای خوبی به چشم میخورد؛ از جمله: كتاب طهارت را در ضمن كتاب صلات مطرح كرده، ولی جای افسوس است كه این رساله تا پایان نماز احتیاط بیشتر ادامه پیدا نكرده است.
این رساله از زاویههای متعددی شایان دقت و حایز اهمیت است؛ از جمله:
1. از محتوای بسیار غنی ارزنده و مورد نیاز برخوردار است و مطابق با مقتضای زمان و حال مؤمنان تدوین شده است. صاحب اعیان الشیعه در وصف این رساله مینویسد:
… لَمْ یكتب مثلها، تدلّ علی تبحّره فی الفقه.
2. تقسیمبندی رساله ابتكاری و منحصر به فرد است كه تا كنون در هیچ رسالهای سراغ نداشته و نداریم. پرداختن به نیازمندیهای اوّلیه مكلف و راهكارهای آغازین شروع تكلیف و مقدّمات روشنگر در آغاز هر باب، شیوهای است كه ویژه این اثر است.
3. از نظر نثر و شیوایی بیان، و سهل و آسانیابی مطالب، در سطح قابل درك و فهم همگان تنظیم و تدوین شده است و در میان مردم از نفوذ كمنظیری برخوردار است كه تا كنون نیز در بیوت متدینان چاپهای قدیمی آن به چشم میخورد.
4. در این رساله، در مقدّمه و آغاز كتاب صلات مسائل و یادآوریهای بسیار سودمندی آمده كه در رسالههای امروزی یافت نمیشود.
این رساله در عصر مؤلّف و پس از آن مورد توجّه خاص مراجع و فقیهان بزرگی چون: شیخ عبداللّه مازندرانی، سید كاظم یزدی، ملاّمحمد كاظم خراسانی و… قرار گرفته و بر آن حاشیه زدهاند. و تا همین اواخر پیش از عروة الوثقی مورد توجّه فقها بوده و با حاشیهای كه بر آن مینگاشتهاند آن را به عنوان رساله عملیه خود برای مقلّدان خویش معرّفی میكردهاند.1
نجات المقلّدین: اثر فقهی فاضل ایروانی (م 1306 ه·· . ق.).
وی پس از رحلت سید حسین ترك مورد مراجعه اهالی آذربایجان و قفقاز قرار گرفت. برای بهرهگیری مؤمنان از مسائل شرعی رساله عملیه نجات المقلّدین را به درخواست شماری از مؤمنان نگاشت.2 این رساله در دو جلد، به زبان فارسی تدوین شده است. جلد اوّل، دارای
………………………………………………………………………………………….
1 . معجم المؤلّفین، ج 3، ص 137؛ ریحانة الادب، ج 3، ص 259؛ كتابخانه عمومی دفتر تبلیغات شماره 93.
2 . فوائد الرّضویه، ص 601؛ ریحانة الادب، ج 4، ص 278؛ معجم المؤلّفین، ج 11، ص 197؛ اعیان الشیعه، ج 45، ص 335.
یك مقدّمه و چندین كتاب فقهی و یك خاتمه است. مقدّمه آن در باب بیان احكام تقلید است، و كتابهای فقهی شامل طهارت، صلات، صوم، زكات و خمس و خاتمه آن درباره اعتكاف است. جلد دوم، ابواب معاملات از تجارت تا وصایا را در بردارد. و مسائل مورد ابتلای زیادی را متعرّض شده است. این رساله در عین حال كه نسبت به بسیاری از رسالههای عملیه پیشین كامل است، ولی از دوره كامل فقه كتاب جهاد، امر به معروف، نهی از منكر، حدود، دیات و قصاص كمبود دارد.1
ذخیرة المعاد: نوشته شیخ زین العابدین مازندرانی (م 1309 ه·· . ق.).
وی در امر تقلید مورد مراجعه مردم مسلمان هند و برخی نواحی دیگر قرار گرفت و پرسشهای بسیاری كه از مناطق دور و نزدیك به طور پراكنده از وی انجام میگرفت، به آنها پاسخ میداده است كه مجموعه این پرسش و پاسخها را به صورت رساله عملیه ذخیرة المعاد در آورده و برای استفاده عموم مؤمنان عرضه كرده است.2
ذخیرة المعاد یك دوره فقه را به جز مبحث جهاد، امر به معروف و نهی از منكر در خود جای داده است. در مقدّمه، بحث اجتهاد و تقلید آمده. و در خاتمه كتاب استفتائات گوناگونی كه از مسائل شده تحت عنوان «اللمحات الجدیده» ذكر شده است. در پایان رساله از صفحه 676 به بعد جزوهای درباره مقادیر و اوزان و قبله از نویسنده دیگری به نام محمد هاشم بن محمد علی بر ارزش و استفاده رساله ذخیرة المعاد افزوده است.
در این رساله فروع متنوّعی با نثر فارسی روان آمده. برخی از این فروع از چنان ارزش و اهمیتی برخوردار است كه میتواند بابی از مسائل مورد نیاز عصر حاضر را پیش روی پژوهشگران مسائل فقهی بگشاید. در بیان برخی مسائل شرعی به دلایل و احادیث استناد شده كه برای علما و طلاّب نیز قابل استفاده است. در مجموع رساله جامعی است كه رسالهها و استفتائات كمنظیر و قابل استفاده برای همه اقشار جامعه از عالم و عامی است. به سبب طرح مباحث و مسائل مورد نیاز و جامعیت نسبی، مورد توجه فقیهان واقع شده و سه تن از بزرگانی چون: محمد تقی شیرازی، سید محمد كاظم یزدی و صدرالدّین آملی بر آن حاشیه نگاشته و آن را به عنوان رساله عملیه خویش به مؤمنان عرضه نمودهاند.
………………………………………………………………………………………….
1 . كتابخانه عمومی دفتر تبلیغات، شماره 103 و 134. (در دو جلد چاپ و منتشر شده است).
2 . مكارم الآثار، ج 3، ص 845؛ اعیان الشیعه، ج 33، ص 108؛ كتابخانه دفتر تبلیغات، شماره 689.
مجمع المسائل: اثر فتوایی میرزا محمد حسن شیرازی معروف به میرزای مجدد (م 1313 ه·· . ق.).
وی در شمار فحول شاگردان و اصحاب برجسته شیخ انصاری بود و با اندیشه و عقل سلیمی كه داشت از میان فقهای عصر به عنوان مرجع كل پس از شیخ انصاری برگزیده شد و حدود 23 سال مرجع علی الإطلاق بود. میرزای شیرازی برای استفاده مؤمنان فتوای خود را در حاشیه رساله علمای پیشین نگاشت. از استفتائات بسیاری كه محضر وی میشد رسالههای عملیه فراوانی گرد آمد كه مهمترین آنها مجمع المسائل است.1
این رساله توسط محمد حسن اصفهانی، معروف به خبری، مطابق با فتوای میرزای شیرازی گردآوری و به امضا و مهر وی رسیده است. این اثر ارزشمند در یك مقدّمه در باب تقلید و چندین باب در ابواب فقهی نگارش یافته است. در ضمن بیان احكام به مسائل متفرّقه مورد نیاز مؤمنان مثل: چگونگی زیارت عاشورا، صیغه برادری، استخاره ذات الرّقاع، دعای عقیقه و صیغه توبه نیز پرداخته است. در پایان جزوهای به عنوان رساله «پرسش و پاسخ» به نام هدایة المؤمنین مطابق فتوای میرزا محمد حسین تهرانی به مجمع المسائل افزوده شده است. در این رساله، احكام و مسائل شرعی به زبان فارسی، به گونهای بسیار شیوا، روان و قابل فهم همگان ارائه شده است. شیوه بیان مسائل به این گونه است كه ابتدا در هر باب مسائل به روش كتابهای فقهی مطرح شده، سپس مسائل مهم و مورد نیاز به صورت «مسئله» آمده است. در پایان مسائل مورد ابتلا و عام البلوی به صورت پرسش و پاسخ بیان شده است. البته در برخی موارد، غیر این شیوه را میتوان دید.
رساله گرچه تمامی ابواب فقه را در بر ندارد و بیشتر به ابواب عبادات و برخی ابواب دیگر پرداخته است، در موضوعی كه مسائل را پی گرفته، مسائل را بسیار جامع آورده است و كمتر مسئله مورد نیازی را میشود یافت كه در این رساله نیاورده باشد؛ از جمله در ابواب عبادات به مسائلی مثل نماز جمعه، موانع پذیرش نماز، نماز جعفر طیار، دعاهای مأثور به هنگام انجام عبادات پرداخته كه در بسیاری از رسالههای پیشین و حتی پس از آن وجود ندارد.
از آن جا كه در نگارش رساله از نثر روان و استوار و نظم خاصّی استفاده شده و به مسائل مورد نیاز و ابتلای عموم و موضوعات ریزِ فتوایی پرداخته است، بسیار مفید افتاده است. و از همان آغاز، در میان فقیهان از مكانت ویژهای برخوردار گشته است. و پس از میرزای شیرازی،
………………………………………………………………………………………….
1 . معجم المؤلّفین، ج 3، ص 292؛ فوائد الرّضویه، ص 482؛ ریحانة الادب، ج 6، ص 66.
نظر بزرگان را به خود جلب كرد. و شخصیتهای علمی برجستهای چون: سید اسماعیل صدر رحمهالله ، میرزا محمد حسین خلیلی تهرانی، آخوند خراسانی، سید محمد كاظم یزدی، آقا شیخ محمد تقی معروف به آقا نجفی و شیخ محمد علی ثقة الاسلام اصفهانی بر آن حاشیه نگاشتهاند.
چندین رساله دیگر نیز از استفتائات میرزای شیرازی تهیه و به علاقهمندان عرضه شده است؛ از جمله: منهج النّجاة،1 پرسش و پاسخ،2 زاد المتّقین،3 طریق النّجاة4 و منتخب المسائل.5
ذخیرة العباد: مطابق با فتوای ملاّ محمد كاظم خراسانی (م 1329 ه·· . ق.) است.
وی در آخرهای عمرش شهرت جهانی یافت. و مرجعیت عامّه به او محول شد. و مسلمانان از بلاد مختلف در امر تقلید به وی روی آوردند. مرحوم آخوند احكام شرعی و وظایف مورد ابتلای مؤمنان را مطابق با فتوای خود در حواشی رسالههای فقهای پیشین درج كرد و رسالهای هم از استفتائات ایشان به نام ذخیرة المعاد به چاپ رسیده است.6
در این رساله به حدود 745 پرسش درباره مسائل گوناگون فقهی مورد ابتلا از سوی آخوند پاسخ گفته شده است. در این مجموعه به جزئیترین مسائل شرعی پرسش شده پاسخ داده شد. از این روی، به خوبی میتوان به مسائل مورد توجّه مردم در آن زمان پی برد. ویژگی پرسشها نشانگر شدّت تعبّد و اهمیت مردم آن زمان به مسائل شرعی است.
این اثر فقهی نفیس، در 127 فصل در ابواب عبادات و معاملات به ویژه در ابوابی كه از آخوند استفتا شده تنظیم شده است. در هر باب به تناسب نیاز و ابتلای مردم پاسخهای بیشتری مطرح شده؛ از جمله: در باب نكاح بیشترین پرسشها و پاسخها آمده است. این مجموعه در مقایسه با رسالههای موجود، افزودههایی دارد؛ از جمله: بحث كبائر، نماز جعفر طیار، نماز امیرالمؤمنین علیهالسلام و برخی مباحث بیع. این اثر نخستین بار در بمبئی چاپ و منتشر شده و در سال 1329 قمری در تهران نیز به زیور چاپ آراسته گردید. رسالههای بسیاری در موضوعات مختلف از آخوند به جا مانده؛ از جمله: تكملة التبصره، دماء ثلاثه، وقف و… .7
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 20، ص 43؛ خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 4، ص 4536.
2 . ذریعه، ج 12، ص 248.
3 . همان، ج 11، ص 6.
4 . همان، ج 15، ص 169.
5 . همان، ج 22، ص 434.
6 . عبدالحسین مجید كفائی، مرگی در نور؛ زركلی، أعلام، ج 7، ص 12؛ دانشنامه ایران و اسلام، ج 1، ص 271.
عروة الوثقی: اثر فتوایی سید محمد كاظم یزدی (م 1337 ه·· . ق.).
وی پس از میرزای بزرگ مرجعیت عامّه یافت. و برای در اختیار نهادن فتوای خود جهت بهرهگیری مؤمنان بر بسیاری از متون رسالههای عملیه پیشین حاشیه زد. و از پاسخ به استفتائاتی كه از وی شده رسالههایی ترتیب داده شده است؛ ولی در نهایت سید دست به ابتكار بینظیری زد. متن فقهی مستحكم و غنی، پر فروع و منظم و شیوایی را به نام عروة الوثقی عرضه كرد كه تا كنون مرجع فقیهان در درسهای تخصّصی فقه میباشد. این اثر در عصر سید به عنوان رساله عملیه ایشان به علاقهمندان عرضه شد.1
انگیزه نگارش
خود مؤلّف درباره علّت نگارش عروة الوثقی مینویسد:
شیخ انصاری رحمهالله آن چه به نظر وی مطابق با احتیاط بود به عنوان حاشیه بر رساله نجاة العباد صاحب جواهر نشر داد و میرزای شیرازی از احكام مطابق با احتیاط را در حاشیه خود بر رساله مذكور بیان كرد. در این زمان احساس كردم مردم به كتابی نیاز دارند تا احكام دینی را به عنوان فتوا از مجتهد خود فراگیرند. از این روی، دست به تألیف رساله عروة الوثقی زدم.2
از این سخن سید بر میآید كه رسالههای پیشین از حیث جامعیت و بیانِ مسائلِ مورد ابتلا برای عصر خود نگاشته شدهاند و برای نسل فعلی كافی نیست. از این روی، سید عروة الوثقی را با اسلوب بسیار پسندیده ـ كه در زمان خود نگارشِ ابتكاری بود ـ تدوین كرد. وی در بیان مسائل شرعی مورد ابتلا در عین گسترش فروع، رعایت اختصار را كرده و با نثر عربی روان و شیوا و به دور از پیچیدگی به تشریح مسائل پرداخته است؛ ولی از نظر شمول ابواب ناقص است و تنها ابواب تقلید، طهارت، صوم، اعتكاف، زكات، خمس، حج، اجاره، مضاربه، مزارعه، مساقات، ضمان، حواله، نكاح و وصیت را در بردارد.
نگاشتن این رساله به انتظار دیرینه مردم پایان داد، و مرجع بسیار شایستهای در فراگیری احكام شرعی گردید. البته از آن جا كه به زبان عربی نگاشته شده بود، بیشتر عربزبانها به
………………………………………………………………………………………….
1 . همان جا.
2 . ریحانه الادب، ج 6، ص 391؛ زركلی، أعلام، ج 7، ص 12؛ اعیان الشیعه، ج 46، ص 206.
3 . كیهان اندیشه شماره 4، ص 16.
طور مستقیم از آن بهره میبردند. و مؤمنان فارسیزبان بیشتر به واسطه علمای بلاد، از آن بهره میبردند.
این اثر ارزشمند در میان اهل دانش و فقها چه در زمان خود سید و چه پس از او از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. و حتی امروز نیز نزد مراجع بزرگ از جایگاه والایی برخوردار است. و هیچ گاه گذشت زمان غبار كهنگی بر آن نیفشانده و ارزش آن را نكاسته است. در عظمت عروة الوثقی همین بس كه حدود پنجاه مرتبه به چاپ رسیده و مراجع تقلید كه تا زمان نگارش عروة الوثقی محور حاشیه نگاری آنان رساله نخبه مرحوم كلباسی، نجاة العباد صاحب جواهر و مجمع المسائل میرزای شیرازی بود. از آن پس عروة الوثقی توجه فقها را به خود جلب كرد و تقریبا به اتفاق از آن پس تا به امروز تمام مراجع تقلید بر آن حاشیه دارند. و محور بحث خارج فقه و استفتائات قرار داشته و دارد. رسالههای دیگری نیز از سید به شیوه پرسش و پاسخ و عناوین دیگر به جا مانده كه از آن جمله است:
ذخیرة الصّالحین،1 نعم الزاد لیوم المعاد،2 طریق النّجاة3 و ذخیرة الأبرار4.
مرحوم سید افزون بر نگارش رساله عملیه مستقل و رسالههایی كه از فتاوی او گردآوری شده است، بر رسالههای پیشین نظیر: احكام الشّریعه محمد تقی مجلسی، نخبه حاج ابراهیم كلباسی، نجاة العباد صاحب جواهر، ذخیرة العباد و وسیلة النجاة ملاّ محمد فاضل شرابیانی و مجمع المسائل میرزا محمد حسن شیرازی، حاشیه نگاشته است.
ذخیرة العباد لیوم المعاد: اثر فتوایی میرزا محمد تقی شیرازی (م 1338 ه·· . ق.).
وی به سبب شایستگیهایی كه داشت جانشین میرزای بزرگ شد. مسئولیت رهبری و زعامت شیعیان را در تمام ابعاد به دوش كشید. وی برای استفاده مؤمنان افزون بر درج فتوایش در رسالههای پیشین، رساله مستقل ذخیرة العباد لیوم المعاد را نگاشت.5 این اثر از نظر شمول و گستردگی كمنظیر است و تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات را در بردارد.
شیوه بیان احكام در این رساله به طریقه پرسش و پاسخ است كه از جنبه فراگیری حایز اهمیت میباشد؛ زیرا درك مطلب و به ذهن سپردن آن آسانتر و در نتیجه گرایش به این گونه
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 1، ص 16.
2 . همان، ج 24، ص 234.
3 . خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 3، ص 3458.
4 . ذریعه، ج 10، ص 12.
5 . اعیان الشیعه، ج 44، ص 121؛ ریحانة الادب، ج 6، ص 65؛ معجم المؤلّفین، ج 9، ص 133.
نگارشها بیشتر است. این رساله با نثر فارسی روان و ساده و به دور از اصطلاحات نامفهوم نگاشته شده. و در عین حال كه از قلم مجتهد بزرگی تراوش كرده، استفاده از آن برای همگان ممكن و دستیافتنی است. از این رو، مورد استقبال عموم مؤمنان قرار گرفته است. در حوزه فقاهت نیز به سبب مشتمل بودن به محتوای غنی و فروع مورد نیاز همواره مورد عنایت مراجع تقلید بوده است. و فقیهان برجستهای چون: سید ابوالحسن اصفهانی، سید محمود حسینی شاهرودی، سید محمد تقی خوانساری، میرزا محمد فیض قمی، سید عبدالهادی شیرازی، شیخ منصور دزفولی، سید علی بهبهانی رامهرمزی و جمعی دیگر از فقها بر آن حاشیه زدهاند.
زاد المتقین: نوشته شیخ الشریعه اصفهانی (م 1339 ه·· . ق.).
وی پس از درگذشت فقیهان بزرگی چون: محمد كاظم خراسانی و سید محمد كاظم یزدی به مرجعیت عامّه نایل شد. و برای فراگیری مسائل شرعی، رساله عملیه زاد المتقین را نگاشت كه در سال 1338 قمری در نجف اشرف چاپ و منتشر شده است.1
پرسش و پاسخ: نوشته سید ابوتراب خوانساری (م 1346 ه·· . ق.).
وی برای استفاده مؤمنان و عموم مردم رساله پرسش و پاسخ را نگاشت.2 این رساله بسیار بزرگی است كه شامل تمام ابواب فقه از ابتدا تا انتها میباشد. از وی رسالههای دیگری چون: فوز المعاد و سِلامة المرصاد،3 رضاعیه،4 مناسك حج5 و… به یادگار مانده است.
واجبات الأحكام: نوشته آقامیرزا صادق مجتهد تبریزی (م 1351 ه·· . ق.).
این رساله را مرحوم تبریزی به زبان فارسی از اوّل باب طهارت تا پایان دیات نگاشته. از وی رساله عملیه دیگری به جا مانده كه مشتمل بر اصول دین، مسائل اجتهاد و تقلید و مباحث طهارت، صلات، صوم، زكات و خمس است.6
تحصیل الفروع الدینیة فی فقه الإمامیه: نوشته سید حسن صدر (م 1345 ه·· . ق.).
آقابزرگ تهرانی درباره مرجعیت و نگارش رساله از سوی سید حسن صدر مینویسد:
مردم در امر تقلید به وی رجوع كردند. رساله عملیهای برای عمل مقلّدان منتشر كرد به نام
………………………………………………………………………………………….
1 . ریحانة الادب، ج 3، ص 206؛ معجم المؤلّفین، ج 8 ، ص 52؛ اعیان الشیعه، ج 42، ص 257؛ ذریعه، ج 12، ص 7.
2 . طبقات الاعلام الشیعه، «نقباء البشر» ج 1، ص 27؛ اعیان الشیعه، ج 38، ص 62؛ ذریعه، ج 12، ص 241.
3 . ذریعه، ج 16، ص 373.
4 . اعیان الشیعه، ج 8 ، ص 30.
5 . نقباء البشر، ج 1، ص 28.
6 . محمّد شریف رازی، آثار الحجة، قم، مؤسّسه دارالكتاب للطباعة والنشر، ص 36؛ مجلّه نور علم، دوره سوم، سال پنجم.
رؤوس المسائل المهمه و نیز بر تبصره علاّمه، نجاة العباد صاحب جواهر، عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی و جز اینها تعلیقه دارد.1
مرحوم صدر این رساله را برای استفاده عموم مؤمنان بر اساس فتوای خویش تدوین كرده و مشتمل بر یك مقدّمه درباره احكام تقلید و دو باب در احكام طهارت و نماز است. رسالههای دیگری نیز در باب احكام به صورت پرسش و پاسخ2 و جز آن نگاشته است.
منتخب الرسائل: نوشته شیخ عبدالكریم حائری (م 1355 ه·· . ق.).
وی پس از آیات عظام سید محمد كاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی و شریعت اصفهانی مرجعیت عامّه یافت و مردم در امر تقلید به وی رجوع كردند. حائری با نگاشتن فتوای خویش در رساله منتخب الرسائل دیدگاه فقهی خود را در اختیار مؤمنان قرار داده است. این اثر همان منتخب الرسائل سید محمد كاظم یزدی است كه با فتوای مرحوم حائری در سال 1344 قمری چاپ و منتشر شده است.3
وسیلة النّجاة: نوشته سید ابوالحسن اصفهانی (م 1365 ه·· . ق.).
وی پس از رحلت شیخ عبدالكریم حائری و میرزا محمد حسین نائینی مرجعیت عامّه یافت. معروف است كه میگویند: «سبب ظهور زعامت عامّه و بلامنازعِ سید ابوالحسن اصفهانی، درگذشت مراجعِ معاصر بود». وی برای استفاده مؤمنان رساله وسیلة النّجاة را نگاشت.4
این اثر فقهی فتوایی، رساله عملیه سید محمد كاظم یزدی است كه از سوی سعید بن محمدرضا حلّی گردآوری شده و مرحوم اصفهانی در دو مرحله فتوای خود را برای استفاده مؤمنان به آن افزوده است؛ زیرا وی رساله را دارای كاستیهایی میدانست. از این رو، با افزودن مسائل مبتلا به، آن را تكمیل كرده و به صورت فعلی درآورده است.
وسیلة النّجاة در دو جلد تدوین شده است: جلد اوّل، شامل مباحث تقلید، طهارت، صلات، زكات، صوم و جلد دوم از مكاسب، متاجر، شفعه و صلح آغاز و به میراث پایان مییابد. این رساله عملیه به نام صراط النّجاة توسط سید ابوالقاسم اصفهانی به فارسی برای استفاده فارسیزبانان برگردانده شده است. و از سوی علمای پاكستان به زبان اردو به نام ذریعة
………………………………………………………………………………………….
1 . نقباء البشر، ج 1، ص 447؛ معارف الرّجال، ج 1، ص 250؛ مكارم الآثار، ج 6، ص 2015.
2 . كیهان اندیشه، شماره 4، ص 21.
3 . ذریعه، ج 8 ، ص 4؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 67؛ مجلّه نور علم، شماره 11، ص 105؛ احسن الودیعه، ص 269.
4 . نقباء البشر، ج 1، ص 41؛ ریحانة الادب، ج 1، ص 142؛ مجلّه نور علم، شماره 4، ص 110.
النّجاة نیز ترجمه شده است.
وسیلة النّجاة پس از عروة الوثقی سید محمد كاظم یزدی، جامعترین، پرفروعترین و ابتكاریترین رسالهای است كه الهام بخش فقیهان و مراجع برجسته معاصر در تنظیم رسالههای عملیه آنان بوده است. علاوه بر این كه برخی فقها با افزودن فتوای خود به آن و نگاشتن حاشیه بر وسیلة النّجاة آن را به عنوان رساله عملیه خویش به مؤمنان عرضه كردهاند. این توضیح المسائلها كه تا كنون در بین مراجع عصر رواج دارد شكل جدیدی از همان وسیلة النّجاة است.
شیوه بیان احكام در این رساله همانند رسالههای عملیه امروزی است. تنها تفاوتی مشاهده میشود آن است كه در آغاز هر بحث، پیش از بیان احكام فرعی، گزیدهای از روایات و توصیه پیشوایان دین بر تحریص و توجّه به عمل به احكام، پرهیز از عمل نكردن به وظیفه دینی، آثار دنیوی و اخروی انجام واجبات و ترك محرّمات را یادآور شده است. این رساله با حواشی فقهای بزرگی از جمله: امام خمینی رحمهالله بارها چاپ و منتشر شده است. به جز این رساله نگارشهای فتوایی دیگری از مرحوم اصفهانی در دسترس مؤمنان قرار گرفته كه برخی از آنها عبارت است از: ذخیرة الصّالحین،1 انیس المقلّدین،2 منتخب الرسائل،3 ذخیرة العباد،4 وسیلة النّجاة صغری5 و پرسش و پاسخ.6
توضیح المسائل: مطابق با فتوای آیةاللّه سید محمد حسین بروجردی (م 1380 ه·· . ق.).
آیةاللّه سید ابوالحسن اصفهانی از آن جا كه به مرتبه علم و دانش و تقوای ایشان آگاه بود، وی را به عنوان مرجع اعلم پس از خود معرّفی كرد. این گزینشِ شایسته، با تأیید سایر فقها همراه شد. بدین ترتیب آیةاللّه بروجردی پس از آیةاللّه سید ابوالحسن اصفهانی مرجعیت عامّه یافت. و عموم مؤمنان در امر فتوا به ایشان روی آوردند. از این رو، وی برای بهرهوری مؤمنان از نظریات فقهی او رسالههای متفاوتی تدوین و گردآوری كرد7 كه از جمله مهمترین و سودمندترین آنها رساله توضیح المسائل بود. این اثر حتی امروزه نیز در میان مردم از جایگاه
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 10، ص 16؛ خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 2، ص 2397 (ث ـ ژ).
2 . ذریعه، ج 2، ص 466 (این رساله 37 مرتبه در نجف و مكانهای دیگر چاپ شده است).
3 . مجلّه نور علم، دوره سوم، شماره 4، ص 110.
4 . همان جا.
5 . خانبابا مشار، فهرست كتابهای چاپی فارسی، ج 2، ص 2397 (ث ـ ژ).
6 . ذریعه، ج 2، ص 466؛ فهرست كتب فقه چاپی آستان قدس رضوی، ص 540.
7 . محمد شریف رازی، آثار الحجّه، جزء دوم، ص 7؛ نقباء البشر، ج 2، ص 605؛ وفیات العلماء، ص 253.
والایی برخوردار است. انگیزه نگارش این اثرِ ابداعی، نامطلوب بودن رسالههای پیشین از جهات گوناگون بود. رسالهنگاری پیش از آیةاللّه بروجردی وضع نابسامانی داشت. نوشتههای فتوایی از حیث نظم و ترتیب مطالب و نثر و سبك نگارش، كاربرد اصطلاحات فقهی و فنی، دارای مشكلاتی بود و از نیز جامعیت لازم نسبت به ابواب فقه برخوردار نبود و تنها به ابواب عبادات یا چند باب فقهی، مثل طهارت، صلات و صوم محدود بود. و ناهمآهنگیهایی در كیفیت طرح و پیگیری مسائل مشاهده میشد. حتی شكل ظاهری رسالهها دارای كاستیهایی بود. از این رو با موج اعتراض و نقد و خُردهگیری مردم به ویژه تحصیلكردهها رو به رو بود. بدین جهات برای جبران این كاستیها در زمان آیةاللّه بروجردی، گام مؤثری در راه نگارش رسالهای كه كاستیهای رسالههای پیشین را نداشته باشد برداشته شد. یكی از علمای قم به نام شیخ علی اصغر كرباسچیان معروف به «علاّمه» به یاری شیخ جواد خندق آبادی و علی اصغر فقیهی، دست به نگارش اثر فقهی فتوایی براساس فتاوی آیةاللّه بروجردی زدند. پس از تدوین، آیةاللّه بروجردی آن را مورد تأیید خویش قرار داد.1
نگارش این رساله در آن زمان در نوع خود تحول ژرفی در سبك و شیوه نثر، نظم و دستهبندی رسالهها پدید آورد، و به سبب فراگیری مسائل و جامعیت ابواب و نظم و دستهبندی مطلوب و نثر ساده و روان، از سوی مردم به ویژه باسوادان مورد استقبال واقع شد و مقبولیت عامّه یافت و در اندك زمانی نایاب گردید. این رساله در زمان حیات آیةاللّه بروجردی بارها چاپ و منتشر گردید.
توضیح المسائل الگوی رسالههای موجود
پس از درگذشت آیةاللّه بروجردی، تمامی مراجع تقلید، این رساله را الگوی خود در بیان و عرضه فتوای خویش قرار دادند. و هنوز كه هنوز است با وجود این كه حدود نیم قرن از زمان نگارش رساله توضیح المسائل میگذرد، با همان سبك و شیوه و دستهبندی و نظم و نثر، بر اساس فتوای مراجع عصر چاپ و منتشر میشود و در اختیار مؤمنان قرار میگیرد. حتی كمترین تغییر در بیان مسائل، عبارتها، مثالها صورت نگرفته است. و تا كنون رسالهای كه بتواند جایگزین آن گردد، از سوی مراجع ارائه نگردیده است. گرچه تلاشهایی در این اواخر صورت گرفته و هر كدام گامهایی راهگشا برداشتهاند؛ امّا رسالهای كه بتواند با شرایط زمان حاضر با
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 24، ص 242؛ مجلّه حوزه، شماره 43 ـ 44.
ویژگیهای امروزه خلأ رساله توضیح المسائل را پر كند، نیامده است.
از آیةاللّه بروجردی به جز این رساله، رسالههای عملیه دیگری نیز به جا مانده كه نوعا بر اساس روش و سبك فتوا و نگارش فقهای پیشین است كه ابتدا به آنها اشارهای داریم، سپس به كاستیهای رساله توضیح المسائل در عصر حاضر خواهیم پرداخت.
رسالههای مطابق فتوای آیةاللّه بروجردی
نگارشهای فقهی فتوایی بسیاری به صورت رسالههای منطبق با دیدگاه آیةاللّه بروجردی رحمهالله به زبانهای فارسی، عربی، اردو و… چاپ و منتشر شده كه برخی از آنها به شرح ذیل است.
1. حاشیه مجمع الرسائل: این اثر فقهی فتوایی میرزای شیرازی است كه از سوی شیخ محمد حسن خبری اصفهانی، مطابق با فتوای میرزای شیرازی تدوین شده. آیةاللّه بروجردی رحمهالله نیز فتوای خود را بر آن تطبیق داده و در اختیار مؤمنان گذاشته است. این اثر به عنوان رساله فتوایی آیةاللّه بروجردی رحمهالله چاپ و منتشر شده است.
2. حاشیه منتخب الرسائل: رساله عملیهای كه اصل آن مجموعهای از فتواهای سید محمد كاظم یزدی است كه با فتوای آیةاللّه بروجردی منطبق شده و در سال 1366 قمری چاپ سنگی شده و برای استفاده عموم مؤمنان عرضه شده است. البته سالهای بعد حاشیه آیةاللّه بروجردی رحمهالله را به متن رساله وارد كردهاند و به صورت رساله ویژه ایشان چاپ و منتشر گردیده است.
3. انیس المقلّدین: این اثر فتوایی را سید ابوالقاسم اصفهانی مطابق با فتوای آیةاللّه سید ابوالحسن اصفهانی تنظیم كرده است. سپس با فتوای آیةاللّه بروجردی رحمهالله مطابقت شده و به نام رساله ایشان چاپ و منتشر گردیده است.
4. صراط النّجاة: رسالهای است فتوایی به زبان فارسی كه ابتدا مطابق با فتوای شیخ اعظم انصاری مطابقت گردید و از سوی ایشان برای بهرهوری مؤمنان ارائه شده است. سپس بر اساس فتوای آیةاللّه بروجردی رحمهالله مطابقت گردید و به نام رساله ایشان چاپ و منتشر شده است.
5. مجمع الفروع: رسالهای است فارسی، به ترتیب و سبك عروة الوثقی با نظم و دستهبندی نیكو و شایسته. آقای علی آشتیانی این اثر را بر اساس فتوای آیةاللّه بروجردی تدوین كرده است. رساله مزبور، از سایر رسالههای آیةاللّه بروجردی از نظر كثرت فروع برتری دارد. و به سبب همین ویژگیاش، سید احمد خوانساری آن را پسندیده و با فتوای خویش مطابقت داده و به عنوان رساله عملیه خویش، در اختیار مؤمنان قرار داده است.
6. راه رشد: شرح رساله منهج الرشاد نوشته شیخ جعفر شوشتری است كه متن آن با فتوای آیةاللّه بروجردی و چند تن از فقهای برجسته شیعه مطابقت داده شده و در اختیار علاقهمندان قرار داده شده است. این رساله در سال 1374 قمری در شصت صفحه چاپ و منتشر شده است.1
7. نور الهدی: رساله عملیه آیةاللّه بروجردی است كه از سوی سید محمد حسین ناشرالإسلام هندی شوشتری، برای مؤمنان اردوزبان به اردو ترجمه شده است. این رساله از باب طهارت تا ارث را در خود دارد و در سال 1369 قمری در هند چاپ و منتشر شده است.
كاستیهای توضیح المسائل
توضیح المسائل كه از زمان نگارش آن با نثر روان و ساده بود و تا حدودی مسائل مورد نیاز مردم آن روزگار را در برداشت. از نظر شكل و محتوا مطلوب مینمود؛ امّا امروزه پس از گذشت نیم قرن از تدوین آن، با وجود پیشرفت دانش و گسترش اندیشوری و پدید آمدن تغییرات اساسی در بسیاری از موضوعات و شیوههای نگارش و نثر پیشین و نامأنوس شدن تركیبها و جملهبندیهای فارسی زمانِ تدوین رساله توضیح المسائل، در آن نابسامانیها و كاستیهای بسیاری از جنبه صوری و نگارشی و محتوایی و دیدگاه فقهی و فتوایی به چشم میخورد كه موقعیت آن را با تزلزل رو به رو ساخته است. گوشهای از كاستیها بدین شرح است.
كاستیهای صوری
1. در رسالههای عملیه از جمله توضیح المسائل، از واژهها و اصطلاحات خاص دانش فقه و ویژه كتابهای علمی و فقهی استفاده شده است؛ مثل: احتیاط واجب، احتیاط مطلق، اقوی، اقرب، اولی، اشبه، اظهر، خالی از قوت نیست، اولی بلكه احوط، اولی است كه رجاءً بیاورد، محل تأمّل است. بكار بردن تعبیرات عربی در عبارتهای فارسی مثل: فاقد الطهورین، نظر ریبه، اسباب اماله، فقاع جوف ذبیحه و اشنان و… .
این واژهها كه مربوط به مرحله استنباط و استخراج حكم شرعی از منابع و ادلّه است، استفاده از آن در بیان حكم شرعی فهم مسائل را برای عموم مشكل میسازد.
………………………………………………………………………………………….
1 . ذریعه، ج 11، ص 187.
2. در توضیح المسائل مسائلی آمده كه ویژه عصر و زمانهای پیشین است؛ مثل: آزاد كردن برده برای كفّاره روزه، معیار قرار دادن واحدهای اندازهگیری مهجور كه امروزه از رواج افتاده؛ مثل: ذراع، مد، مَنْ، حلّه یمنی در دیه قتل و… بكار بردن تعبیراتی كه زمینه وسواس، و تردید را در مؤمنان پدید میآورد؛ مثلاً درباره غسل تعبیر شده، اگر به مقدار سر مویی از بدن آب نرسد، غسل باطل است.
3. در توضیح المسائل و رسالههای موجود بسیاری از مسائل مورد نیاز امروز نیامده است؛ از جمله: مسائل مربوط به انواع شركت، پول، ارزش پول، تأثیر تورّم در قیمتها، حفظ محیط زیست، ریزموضوعات مربوط به اضرار به غیر، به اجتماع، روابط كارگر و كارفرما و… .
4. حجم نامتناسب مسائل در بابهای مختلف، و كم لطفی نسبت به ابوابی كه زمینه ونیاز به فروع دارد؛ مثل امر به معروف، نهی از منكر، حقوق مردم و… نامنظم آوردن مسائل و اختلاط آنها با مسائل دیگر. و مشكل نمودن امر مراجعه برای استفاده از مسائل شرعی. بسیاری از مسائل اساسی و مهم و مورد نیاز در لابهلای مباحث دیگر آمده؛ مثل بحث «حجاب» در بحث نماز و نكاح آمده است.
5. در توضیح المسائل و رسالههای موجود، به مسائل ارزشی و ضدّ ارزشی، آداب معاشرت، رفتار فرد با اجتماع، حقوق متقابل انسانها، هتك حرمت افراد، دروغگویی، غیبت، تهمت، اشاعه فحشا، چاپلوسی، خلف وعده و… پرداخته نشده است.
6. نداشتن روش آموزشی در ابواب، عناوین كلّی تعریف نشده، در دستهبندی و شماره گذاری مسائل، سیر و ترتیب منطقی رعایت نشده است. از این رو، بسیاری از مردم در برداشت از موضوع دچار اشتباه میشوند. در مثل واژه طهارت كه در بسیاری از مسائل مطرح است، تعریف نشده و روشن نیست كه منظور از طهارت پاكیزگی یا دوری از نجاست است. در آغاز رساله به جای این كه از مسائل جذّاب و جالب شروع شود، مسائل مربوط به قضای حاجت و تخلّی مطرح شده است.
7. رسالههای موجود در بسیاری از مسائل ذیل یك مسئله، فروع متعددی را متعرّض شده كه میتوان با تقسیمبندی بهتر و تفكیك مسائل، آنها را برای عموم مردم آسان فهمتر نمود.
8. توضیح المسائل و سایر رسالههای موجود از نظر نثر دچار كاستی است؛ زیرا با همان عبارتهای تصنّعی، بدون رعایت قواعد و ضوابط نگارش فارسی نگاشته شده است؛ مثلاً در مسئله 487 آمده:
مس میت، اجمالاً ناقض وضو میباشد.
در بسیاری از موارد علایم سجاوندی كه در بهتر فهمیدن مطلب سهم بهسزایی دارد، رعایت نشده است و… .
كاستیهای محتوایی
1. در رسالههای عملیه از جمله توضیح المسائل، به مسائل شرعی از نگاه فردی و شخصی نگریسته شده و مسائل در برخی موارد به گونهای آمده كه پیآمدهای منفی دارد. طرح برخی مسائل با دیدگاه كلّی و روح دین و جهانی بودن، با وحدت و برادری اسلامی و… ناسازگار است؛ مثل مسائلی كه درباره اهل سنّت طرح شده و یا مسئله فروش قرآن و دادن قرآن به كافر كه بدون قید و شرط آمده است. درباره دادن قرآن به كافر آمده:
نباید قرآن را به كافر داد و اگر در دست كافر باشد باید از او گرفت.
تك بعدی نگری به مسائل و بیان فتوا بر اساس برآوردن نیاز فرد، و در نظر نداشتن مصالح جمعی، زندگی شهری و روابط اجتماعی، باعث غیبت و انزوای فقه و احكام شرع از جریان زندگی روزمره مسلمانان میگردد.
زندگی اجتماعی، حقوق متقابل زیادی در پی آورده و نیاز حضور فقه در عرصههای اجتماعی را بیش از جنبههای فردی نموده است. از این روی، با فقه كه تا به امروز خود را ملزم به پاسخ افراد و اشخاص میدانسته باید با نگرش جمعی به مسائل بنگرد و آنها را از زاویه مسائل و مصالح و حقوق اجتماعی پاسخ گوید.
افزون بر این با پیروزی شكوهمند انقلاب، و میدان یافتن مسائل سیاسی، و مدیریتی دین، طرح موضوعاتِ مربوط به نظام اسلامی، حاكمیت قوانین و اجرای احكام بر اساس شریعت موضوعی است، كه هر فقیهی را وامیدارد كه در فتواها و دیدگاهها، جنبه سیاسی اجتماعی دین را رعایت نماید.
2. در رسالههای عملیه نهاد خانواده از بُعد اجتماعی بدان نگریسته نشده و بیشتر مسائلی بر اساس نیاز فرد ارائه شده؛ مثلاً در باب طلاق گفتهاند: طلاق به دست شوهر است بدون اضافه كردن هیچ قید و شرطی، و در این اواخر شرط ضمن العقد را در قبالهها ـ به سبب همین كاستی در رسالههای شرعی ـ گنجاندهاند. و یا مسئله ازدواج با كودك، كه از نظر عرف و… امر پسندیدهای نیست، در رسالهها به آن فتوا داده شده و حال این كه از نظر بهداشت و پیآمدهای دیگر مسئله مورد تأمّل است، گرچه شاید از نظر شخصی و موردی مشكل فقهی نداشته باشد، ولی ممكن است، عوارض جنبی به بار بیاورد.
و دهها موضوع دیگر كه خود نیاز به بررسی مفصّل دارد و در این مختصر نمیگنجد.
باید مراجع در به روز كردن فتواها، موضوعات و مسائل بكوشند، تا اثر فتوایییی به جامعه عرضه كنند كه آیین زندگی فرد و جامعه اسلامی باشد. و تمام زوایای زندگی شخصی و اجتماعی مكلفان را زیر پوشش قرار دهد. برای همه جهتگیریهای انسان مسلمان رهنمودهای خاص داشته باشد و مسلمان به جای پیروی از محیط و فرهنگ رایج از رساله عملیه پیروی نماید.