آیت الله بروجردی علاوه بر تدریس ، تحقیق و تربیت شاگردان برجسته حوزوی و … در عرصه فعالیت های فرهنگی – عمرانی نیز به حق کوشا بود . در مدت مرجعیت ایشان تحولات بس عظیمی از نظر اصلاحات و ساختار تشکیلاتی و فکری در حوزه علمیه قم و در میان طلاب و فضلای آن به وجود آمد . و حوزه از دوران بلا تکلیفی و سکون پا به عرصه تحرک ، انسجام و اقتدار گذاشت و از لحاظ کیفی فضای حوزه کاملا تغییر پیدا کرد . دراین فصل گوشه ای از تلاش های فرهنگی – عمرانی که تحت اشراف ، مدیریت و تشویق ایشان در حوزه و غیر آن انجام پذیرفته است ، مرور می کنیم :
الف : فرهنگی – مذهبی
1-راه اندازی اولین مجله حوزوی
در سال 1338 ه.ش. اولین مجله حوزوی به حمایت مالی و معنوی آیت الله بروجردی ، توسط جمعی از فضلای جوان از جمله امام موسی صدر و …چاپ و منتشر شد و این در فضایی انجام گرفت که روزنامه خواندن دانشجوی علوم اسلامی در نظر برخی محافل ، کار قبیح و ضد دین به شمار می آمد تا چه رسد به که جمعی از فضلا ، دست اندر کار راه اندازی مجله ای باشند . به یقین اگر پشتیبانی ایشان نبود ، امکان چنین حرکت فرهنگی با مشکل و مانع مواجه می گشت . وقتی اولین شماره مجله به حضورشان تقدیم می شود ، اظهار خوشحالی نموده و می گوید : “از وقتی به قم آمدم و عهده دار این مسؤولیت شدم آرزو داشتم کاش بدون دردسر و سر و صدا ، حوزه علمیه یک نشریه سنگین و پر محتوایی داشت …(دانشگاه) الازهر مصر ، مجله ای دارد و علما و فضلای ازهر در آن مقاله می نویسند و به سراسر دنیای اسلام می رود ، چرا ما نداشته باشیم ؟ “(1)
حمایت ها و تشویق های مستمر آیت الله بروجردی ، تحول چشمگیری از این نظر در حوزه به ارمغان آورد و در مدت کوتاهی زمینه را برای انتشار مجلات و نشریاتی مانند : مکتب تشیع ، مکتب قرآن ، مکتب انبیا ، حکمت ، بعثت و … کاملا آماده ساخت و این ها یکی پس از دیگری در حوزه علمیه قم فعالیت فرهنگی خود را آغاز کردند .
2-اعزام مبلغ به خارج کشور
این موضوع نیز یکی از فعالیت های مهم و بسیار مؤثر آیت الله بروجردی در خارج از کشور شمرده می شود و در نوع خود ابتکاری و کم نظیر است . قبل از وی اگر چه بعضی از مراجع مانند مرحوم آیت الله سید ابو الحسن اصفهانی نمایندگان و مبلغانی را به کشورهایی مانند هندوستان زنگبار و مسقط فرستادند ، اما این اعزام ها خیلی محدود و موقت و در مناسبت های خاصی انجام می پذیرفت ، ولی آیت الله بروجردی در این وادی نیز به سرمایه گذاری کلان عنایت داشت . نمایندگان ثابتی از جانب ایشان همواره در کشورهای اروپایی ، آمریکایی و آفریقایی حضور داشتند که اینان در مراکز آبرومندی همچون مسجد هامبورگ در آلمان استقرار یافتند و با یک برنامه ریزی اساسی شروع به فعالیت کردند و رابط آیت الله بروجردی با مسلمانان ، شیعیان و سایر مراکز علمی ، فرهنگی و دینی و مذهبی شدند .(2)
به دستور آیت الله ، مسجد و مرکز مهمی در شهر هامبورگ آلمان تأسیس شد و اولین نماینده ایشان ، مرحوم آقای آیت الله میرزا ابو القاسم محمدی گلپایگانی بود که به آنجا اعزام گردید . بعد از مدتی که وی به ایران بازگشت ، اندیشمند توانا آقای شیخ محمد محققی لاهیجانی که بر دو زبان انگلیسی و آلمانی مسلط بود ، از طرف معظم له در آنجا به امر تبلیغ پرداخت . چندین سال هم آیت الله شهید سید محمد حسینی بهشتی مدیریت و تبلیغ این مرکز دینی و فرهنگی را بر عهده داشت . بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مدتی حضرات حجج اسلام آقایان : سید محمد خاتمی ، محمد مجتهد شبستری ، علی مقدم و محمد باقر انصاری در آن به فعالیت مشغول بودند و هم اکنون نیز این مرکز دینی و فرهنگی در هامبورگ فعال است .(3)
نماینده آیت الله بروجردی در ایالات متحده آمریکا حاج شیخ مهدی حائری ، فرزند برومند آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود . وی تا پیروزی انقلاب در شهر واشنگتن فعالیت داشت . علاوه بر تبلیغ دینی برای مسلمانان در دانشگاه ها تدریس می کرد و جلسات پرسش و پاسخ برگزار می نمود . وی اخیرا به ایران بازگشته و در دانشگاه ها تدریس داشت که در سال 1378 به رحمت ایزدی پیوست .(4)
از جمله نمایندگان آیت الله بروجردی به خارج کشور ، حجت الاسلام و المسلمین سید محمد تقی طالقانی به کشور عربستان سعودی بود . او بعد از استقرار در آن کشور و پیگیری های بسیار ، زمینه تأسیس مرکزی در شهر مدینه ایجاد کرده بود که به دلایلی متوقف شد .(5)
3-اهتمام به تأسیس مدارس ملی و دینی
در زمانی که فرزندان مسلمان سرزمین های اسلامی ایران ، در مدارس دولتی زیر بمباران تهاجم فرهنگی غرب قرار گرفته بودند ، آیت الله بروجردی ، نخست با ارسال پیامی توسط مرحوم فلسفی به شاه از وی خواسته بود که به وزیر فرهنگ دستور داده شود در برنامه کتب دوره ابتدایی مدارس ، آموزش مسائل دینی هم بگنجاند .(6) اما چون در این حرکت چندان گوش شنوایی نمی بیند ، در یک حرکت دیگر با حمایت همه جانبه از نهضت مدارس ملی از تأسیس دبستان و دبیرستان مذهبی در قم ، تهران و جاهای دیگر به مقابله با این تهاجم برخاست . شهید مطهری در این مورد می نویسد : “… یکی از مزایای برجسته معظم له که نماینده طرز تفکر روشن وی بود ، علاقمندی وی به تأسیس دبستان ها و دبیرستان های جدید تحت نظر سرپرستان متدین بود که دانش آموزان را هم علم بیاموزد و هم دین . معظم له دیانت مردم را در بی خبری و بی اطلاعی و بی سوادی آنها جستجو نمی کرد ، بلکه معتقد بود که اگر مردم عالم بشوند و دین هم به طور صحیح و معقول به آن ها تعلیم گردد ، هم دانا خواهند شد و هم متدین . آن مقداری که من اطلاع دارم مبالغ زیادی از وجوه سهم امام را اجازه داد که صرف تأسیس بعضی از دبستان ها و دبیرستان ها شود . در بیلان چاپی دبیرستان کمال نارمک خواندم که مبلغی در حدود هشتصد هزار ریال با اجازه ایشان بابت سهم امام به دفتر آن مدرسه پرداخت شده است . هر چند درباره مدارس (جامعه تعلیمات اسلامی) اطلاع دقیقی ندارم ، اما می دانم کمک شایانی کرده است و حتما مورد دیگر هم هست که من فعلا بی خبرم … .(7)
4-احیای چاپ و نشر متون و آثار بزرگان
یکی دیگر از خدمات فرهنگی ایشان این بود که چاپ و نشر آثار مخطوط علمای گذشته به نظر وی اهمیت وافر داشت . با این که خود ایشان آثار و تألیفات در موضوعات مختلف آستانه چاپ داشت ولی به چاپ و نشر هیچ کدام از آنها اقدام نکرد . ولی در زمان مرجعیت معظم له و به همت و حمایت ایشان ، کتب زیادی که سال ها و بلکه قرن ها به صورت مخطوط در گوشه و کنار کتابخانه ها مانده بود و خاک می خورد به مرحله چاپ و نشر رسید . از آن جمله کتاب های ، جامع الرواة ملا محمد اردبیلی ؛ خلاف شیخ طوسی ؛ مفتاح الکرامة سید جواد عاملی ؛ منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان شیخ حسن عاملی ؛ قرب الاسناد عبد الله بن جعفر حمیری قمی و … را می توان نام برد .(8)
ب : عمرانی – مذهبی
در این بخش از نوشتار به شناسایی مراکزی از قبیل : مساجد ، مدارس علمی ، کتابخانه ها و… می پردازیم که به همت و کمک مالی آیت الله بروجردی در مناطق و شهرهای مختلف ایران و خارج از کشور ، احداث ، بازسازی ، تعمیر و توسعه یافته است که خود به چند بخش تقسیم می شود :
بخش اول : مساجد(9)
1- مسجد اعظم قم
اولین کلنگ زنی این مسجد بزرگ روز 11 ذی القعده 1374 برابر با تیرماه 1333 سالروز میلاد با برکت امام رضا (ع) طی مراسمی توسط آیت الله بروجردی به زمین زده شد و کار ساختمان سازی آن در زمینی به مساحت یازده هزار متر مربع شامل زیر بنا ، صحن و سایر متعلقات ، آغاز گردید . این مسجد به سبک معماری اسلامی ایرانی بنا شده و دارای دو شبستان بزرگ ، دو گلدسته مرتفع و گنبد و فضای زیر آن است . از آغاز کار ساخت و ساز ، امور اجرایی مسجد اعظم از سوی مؤسس به آقایان حاج رضا طرخانی از بازاریان تهران وحاج ابوالقاسم صاحب جمع از افراد خیر و کاردان قم محول گردید و معماری آن نیز بر عهده آقای مهندس لرزاده گذاشته شد . این مسجد موقوفاتی هم در شهرهای تهران ، قم و بروجرد برای مخارج آینده دارد . مسجد اعظم در ضلع شرقی رودخانه شهر قم و تقریبا جنوب غربی حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد .
2- مسجد بزرگ در هامبورگ
این مسجد به مساحت چهار هزار متر مربع در بهترین منطقه بندر هامبورگ درکنار رودخانه آلاستر به مبلغ دویست و پنجاه هزار مارک معادل نیم میلیون تومان خریداری ، در سال 1339 ش. کار ساختمان سازی آن آغاز شد . نخستین سنگ بنای آن طی مراسمی با حضور شخصیت ها و مسلمانان و شیعیان آلمانی و ایرانی توسط نماینده آیت الله بروجردی ، اندیشمند توانا آقای محققی لاهیجانی گذاشته شد . این مسجد همانطوری که قبلا اشاره شد در طول چهل سال گذشته منشأ آثار چشمگیر فرهنگی ، دینی و مذهبی شده است و هم اکنون به نام مسجد امام علی (ع) مشهور و معروف است .
3- مسجد در ایرانشهر
ایرانشهر یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان است و در آن زمان فاقد هرگونه تأسیسات دینی ، مذهبی و مسجد بود . با اقدام آیت الله بروجردی زمینی در این شهر خریداری شد و تحت نظارت و مدیریت نماینده معظم له آقای شیخ احمد محصل یزدی از علمای قم ، مسجد آبرومندی با امکانات لازم ، تأسیس گردید که تا کنون مورد استفاده مردم آن شهر قرار گرفته است .
4- مسجد نورآباد ممسنی
این مسجد به همراه دو باب حمام به دستور و کمک مالی شخصی آیت الله بروجردی و با مدیریت نماینده معظم له آقای سید محمد ورامینی از روحانیون حوزه علمیه قم در آن منطقه ساخته شد که قبلا به طور کلی فاقد مسجد و حمام بود .
5- مسجد در شهر شاهرود
این مسجد نیز از جمله مساجدی است که اغلب هزینه ساخت آن از جانب آیت الله بروجردی پرداخت شده است . علاوه معظم له یک مسجد دیگر در ایستگاه راه آهن این شهر احداث کرد .
6- مسجدی در شهر بیروت (پایتخت لبنان)
7- مسجد در شهر طرابلس لبنان
8- چهار مسجد بزرگ در آفریقا
9- مسجد و مدرسه در شهر دورود
10- مسجد در منطقه صحنه (بین راه کرمانشاه – همدان)
11-احداث سقف و ایوان مسجد حاج سید عزیز الله ، تهران .
این کار اساسی به دستور آیت الله بروجردی ، زیرنظر روحانی فداکار حاج شیخ عباسعلی اسلامی سبزواری و با معماری آقایان مهندس لرزاده و مهندس حدادیان انجام گرفته و به طرز جالب و زیبایی به پایان رسیده است . مسجد حاج عزیز الله یکی از آثار دیدنی و مذهبی کم نظیر تهران به شمار می آید .
12-تعمیر و بازسازی مسجد شاه بروجرد
این مسجد از بناهای مهم دوران قاجار می باشد که نیاز اساسی به تعمیر داشت و گنبد آن کاملا مخروبه شده بود . این کار با همت و عنایت آیت الله بروجردی انجام گرفت .
13-تجدید بنای مسجد سید در بروجرد
این مسجد به نام عالم بزرگ سید جواد طباطبایی جد دوم آیت الله بروجردی معروف است که برادر علامه بحر العلوم می باشد .
14-استرداد مسجد ارگ تهران
این مسجد به مرور زمان از موقوفات خارج شده و در امور دیگر از آن بهره برداری می شد . آیت الله بروجردی با اقدامی قاطع به احیای وقف و تجدید بنای آن پرداخت که هم اکنون یکی از مساجد مجلل ، پر رونق و معروف تهران به شمار می آید .
15-استرداد مسجد ومدرسه در چهار باغ اصفهان
این مرکز فرهنگی نیز با گذشت زمان تغییر وضع داده و به تیمارستان تبدیل شده بود . به دستور آیت الله بروجردی ، بیماران به جای مناسب انتقال یافتند و این مسجد و مدرسه زیر نظر نماینده معظم له تجدید بنا و تعمیر اساسی شد و هم اکنون یکی از مراکز مهم مذهبی و فرهنگی اصفهان شمرده می شود .
16-تأسیس مسجد و مدرسه در بروجرد
بخش دوم : کتابخانه ها
17- کتابخانه مسجد اعظم قم
کار ساختمانی این کتابخانه همزمان با تأسیس مسجد اعظم شروع شد . کل مساحت آن 176 متر مربع شامل یک مخزن ، دو سالن مطالعه ، راهرو و دفتر است و در ضلع غربی صحن مسجد قرار دارد . کتابخانه در آغاز سال 1340 ش. تکمیل و آماده بهره برداری شد و در روز جمعه 27 شوال 1380 برابر 25/1/1340 دو هفته بعد از رحلت آیت الله بروجردی با حضور شخصیت های برجسته ، علمای اعلام ، روحانیون و طلاب فاضل واقشار مختلف مردم در حالی که همه متأثر و اندوهگین بودند ، افتتاح شد . مدیریت آن در طول سال ها بر عهده آیت الله شیخ ابوالقاسم آشتیانی بود و هم اکنون حدود یک صد هزار جلد کتاب دارد که چهار هزار جلد آن نسخه خطی می باشد .
18-کتابخانه مدرسه آیت الله بروجردی در نجف
پس از تکمیل ساختمان این کتابخانه ، آیت الله بروجردی بخشی از کتب شخصی خویش را به آنجا هدیه کرد و این مرکز فرهنگی فعالیت خود را آغاز نمود . کتابخانه فوق دارای هشت هزار جلد کتاب بود و یکی از کتابخانه های پر رونق حوزه علمیه نجف به شمار می آمد . اما متأسفانه اخیرا در اثر حمله دژخیمان بعثی عراق به کلی ویران و کتاب های آن طعمه حریق شده است .
19-کتابخانه مدرسه آیت الله بروجردی در کرمانشاه
20-کتابخانه مدرسه خان در قم
21-تعمیر و توسعه کتابخانه مدرسه فیضیه
این کتابخانه در حدود یکصد هزار جلد کتاب در موضوعات فقه ، اصول ، حدیث ، رجال ، کلام و تاریخ دارد که چهار هزار و پانصد جلد آن خطی می باشد .
بخش سوم : مدارس
22-مدرسه آیت الله بروجردی در نجف
این مدرسه در زمینی به مساحت پانصد متر مربع دارای سه طبقه ساختمان با 64 حجره و یک کتابخانه مجهز است که به صورت زیبا و با اصول مهندسی و معماری اسلامی در سال 1373 ه.ق. ساخته شده است .
23-مدرسه بزرگ آیت الله بروجردی در نجف
زمین این مدرسه به مساحت پنج هزار متر مربع به دستور آیت الله بروجردی در منطقه “حی السعد” توسط حاج محمد علی اتفاق خریداری و کار ساختمانی آن آغاز شد . این مدرسه با تعداد دویست حجره در سه طبقه و با متعلقات لازم در اختیار طلاب و فضلای علوم دینی قرار دارد .
24-مدرسه آیت الله بروجردی درکرمانشاه
به همت و دستور آیت الله بروجردی مقدمات خرید زمین این مدرسه فراهم شد . یکی از افراد خیر کرمانشاه به نام حاج عباسعلی فرهودی زمین آن را به مساحت 3500 متر مربع به ارزش هفتاد هزار تومان به طور رایگان در اختیار نماینده معظم له قرار داد و کار ساختمان سازی آن آغاز گردید . برخی از تجار تهران و کرمانشاه هزینه باقیمانده آن را بر عهده گرفتند و مقداری از آن هم خود مؤسس تقبل کرد . بنای مدرسه در دو طبقه با شصت حجره و متعلقات در سال 1335 ه.ش. به پایان رسید و در اختیار طلاب علوم دینی قرار گرفت و این در حالی بود که قبل از آن شهر کرمانشاه فاقد مدرسه مستقل برای طلاب علوم دینی بود .
25-تجدید بنای مدرسه خان در قم
این مدرسه در سال 1123 ه.ق. توسط مهدی قلیخان ساخته شده بود و در اواخر از وضع ناگواری برخوردار بوده و تبدیل به مخروبه شده بود . آیت الله بروجردی در سال 1378 ه.ق. تصمیم به تجدید بنای آن گرفت و کار ساختمان سازی آن در مساحتی به 780 متر مربع دارای سه طبقه ساختمان با 59 حجره و متعلقات آغاز و به انجام رسید . این مدرسه در ضلع شرقی حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد .
26-تجدید بنای مدرسه بقعه در کربلا
27-تعمیر مدرسه رضویه در قم
بخش چهارم : متفرقات
28-حسینیه تهرانی ها در کربلا
این حسینیه به دستور آیت الله بروجردی و با کمک مالی جمعی از تجار تهران در زمینی به مساحت 2275 متر مربع در چهار طبقه به صورت زیبا و چشمگیر ساخته شد . این مکان مقدس حدود دویست اتاق دارد که شامل امکانات لازم برای زوار حرم امام حسین (ع) است .
29- حسینیه و حمام در سامرا
این مرکز مذهبی و بهداشتی نیز به دستور و کمک مالی آیت الله بروجردی و جمعی از نیکوکاران اصفهان و با نظارت حاج ابو القاسم کوپایی در شهر سامرا ساخته شد که برای زائران و شیعیان محل اسکان و استراحت مناسبی است .
30- قبرستان وادی السلام قم
این قبرستان به دستور آیت الله بروجردی و توسط برخی از تجار تهران در زمینی به مساحت 120 هزار متر مربع خریداری و به عنوان قبرستان جدید قم راه اندازی شد . این قبرستان دارای غسالخانه ، مسجد ، آب انبار و چند باب مغازه موقوفه است .
31-کارخانه سیلو در بروجرد
وقتی آیت الله بروجردی در این شهر اقامت داشت این کارخانه به همت معظم له و با همکاری و کمک مالی جمعی از معتمدین محل تأسیس شد . کارخانه سیلو بروجرد در منطقه کم نظیر است و سال هاست که مورد استفاده کشاورزان بروجرد قرار می گیرد .
32– کارخانه برق بروجرد
هنگام اقامت آیت الله بروجردی در این شهر که مردم آن از نعمت روشنایی برق محروم بودند ، معظم له از تجار ، ریش سفیدان و شخصیت های برجسته دعوت کرد و با توجیه و راهنمایی آنها ، شرکت سهامی برق تشکیل داد و خودشان نیز درصد سهم آن سهیم شد و زمینه را برای خرید یک کارخانه برق آماده ساخت و شهر بروجرد و حومه آن از تاریکی رهایی بخشید . این کارخانه بعدها منشأ آثار عمرانی و فرهنگی در منطقه شد ، چنانکه به عنوان نمونه از درآمد آن ، کارخانه سیلو که قبلا به آن اشاره شد ، تأسیس گردید . کارخانه برق بروجرد هنوز هم فعال است و در طول این چند سال توسعه پیدا کرده است .
33-دبستان جامعه تعلیمات اسلامی در شهر میانه .
………………………………………………………………………………….
[1] – زندگانی آیت الله بروجردی ، ص 349 .
2- همان ، ص 252 .
3- ر.ک : زندگی آیت الله العظمی بروجردی ، ص 72 .
4 – همان .
5 – حوزه ، ش 44-43 ، ص 117.
6 – الگوی زعامت ،ص 127 .
7 – تکامل اجتماعی انسان ، ص 207 .
8- حوزه ، ش 27 ، ص 45 ، به نقل از آیت الله حسین نوری ؛ زندگی آیت الله بروجردی ، ص 196- 193 .
9- مطالب این بخش تا آخر از کتاب زندگی آیت الله بروجردی ، ترجمه علی دوانی اقتباس شده است .