بسیاری از مردم ایران و شاید جاهای دیگر تصور میکنند ساداتی که از طرف پدر و مادر سید هستند طباطبائی میباشند و معنی این کلمه همین است. در صورتی که چنین نیست، و این یک فکر عا میانه است. ما در یکی از پاورقیهای کتاب اشاره به وجه تسمیه آن نمودهایم. مشهور اینست که طباطبا لقب ابراهیم پسر اسماعیل دیباج بوده است.
در این که چرا ابراهیم پسر اسماعیل دیباج را طباطبا میگفتند، اقوال مختلف است.
ابو نصر بخاری نسابه اقدم میگوید: «ابراهیم معروف به «طباطبا» است، چون پدرش خواست پارچهای را برایش ببرد، و او را که طفل بود
صفحه/18
مخیر کرد بین پیراهن و قبا، و او گفت: طبا طبا، و به این لقب خوانده شد، این «طباطبا» در زبان نبطی به معنی خواجه خواجگان است، این را ناصر حق گفته است».(1)
ابوالحسن عمری نسبدان بزرگ نیز مینویسد: «ابراهیم بن اسماعیل بن غمر همان طباطبا است. علت هم این بود که ابراهیم خواست بگوید «قبا» گفت: «طبا»، به خاطر لکنتی که در زبان داشت ».(2)
احمد بن علی داودی حسنی میگوید: «لقب او طباطبا است، زیرا پدرش خواست پارچهای را برایش ببرد، و او را که کودک بود مخیر کرد بین پیراهن و قبا، او گفت: طبا طبا، یعنی: قباقبا، و گفتهاند که اهل روستا او را بدین لقب خواندند. طباطبا در زبان نبطی(3) به معنی «سید السادات» است(4). این را ابو نصر بخاری از ناصر حق روایت نموده است».(5)
ابو نصر بخاری نسبدان اقدم، این مطلب را از کتاب «النسب» ناصر حق نقل کرده است(6). جز اینها چیزهای دیگری هم گفتهاند که خواهیم دید.
ابو الفرج اصفهانی طباطبا را لقب اسماعیل دیباج دانسته و مینویسد: «اسماعیل بن ابراهیم همانست که به وی طباطبا میگفتند، و هم گفتهاند پسرش ابراهیم، طباطبا بوده است».(7)
مؤلف «ریحانة الادب» نوشته است: «طباطبا به نوشته «مجمع البحرین»
صفحه/19
لقب ابراهیم بن اسماعیل بن حسن، و به نوشته «قاموس الاعلام» لقب ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام میباشد.
و ابن خلکان و مستطرفات سید حسین بروجردی نیز مثل قاموس الاعلام گفته، الا این که جد عالی ابراهیم را به عوض حسین، حسن بن علی نوشتهاند (8)و این اقرب به صحت بوده و این که در مجمع البحرین، اسماعیل بن حسن نوشته من باب نسبت به جد است که از راه مسامحه، ابراهیم پدر اسماعیل را مذکور نداشته و لکن در شرح قاموس گفته که «طباطبا» لقب اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب است.
و در «اعیان الشیعه» نیز گوید: «طباطبا عبارت از اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب است. که از اجداد او سه تن مسمی به حسن بودهاند». و بعد از آن لقب ابراهیم بودن طباطبا را به بعضی نسبت داده(9). و به هر حال صاحب این لقب که بنا بر قول صحیح: ابراهیم بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم بن حسن مثنی است، به علت لکنت زبان که «ق» را تبدیل به «ط» دادی، در موقع امر به احضار قبای خود به عوض قباقبا، طباطبا گفته و یا خود روزی خادم را امر به احضار لباسش کرده، خادم سئوال کرد که زره و دراعه را حاضر کنم؟ گفت: نه، بلکه
صفحه/ 20
طباطبا (یعنی قباقبا)، و یا این که پدرش تصمیم داشت که برای او لباس تهیه کند و خود او را ما بین پیراهن و قبا مخیر گردانید. پس از قبا را اختیار، و به اقتضای لکنت زبان گفت: طباطبا.
و به نوشته بعضی از اهل خبر این لقب از اهل محل بوده، و معنی آن به زبان نبطی «سید السادات» است. چنانچه (چنانکه) از سید ناصر الحق جد مادری سید مرتضی(10)نقل شده، و به هر صورت این کلمه طباطبا به جهت قرابتی که داشته لقب مشهور وی و اولاد وی بود و بدو منتسب میباشند. و حسن بن حسن مذکور نیز که جد عالی صاحب لقب است، همان است که به «حسن مثنی» معروف، و فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام بوده، و طباطبائیها از نسل او میباشند ».(11)
این که نوشته است: «در شرح قاموس گفته طباطبا لقب اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب است»، تنها گفته او نیست، زیرا دیدیم که ابو الفرج اصفهانی هم در مقاتل آن را لقب اسماعیل دیباج دانسته است و مینویسد: «و گفتهاند ابراهیم پسر او طباطبا بوده است».(12)
و این که در اعیان الشیعه سه حسن نام را پیاپی آورده (که از اجداد او سه تن مسمی به حسن بودهاند) نیز اشتباه و حسن اول زائد است. صحیح آن همانست که مرحوم مدرس تبریزی گفته و آیتالله بروجردی نواده
صفحه/ 21
عظیم الشأن او فرموده و در کتب معتبر انساب مانند «المجدی» و «عمدة الطالب» آمده است، بدین گونه: ابراهیم طباطبا بن اسماعیل دیباج بن ابراهیم غمر بن حسن مثنی بن امام حسن مجتبی علیه السلام.
…………………………………………………………………………………………………………….
[1] – سر السلسلة العلویة، ص 16.
2 – المجدی، ص 72.
3 – نبطی، یعنی عرب ناخالص.
4- یعنی سرور سروران.
5- عمدة الطالب، ص 172 ؛ سرالسلسلة العلویة، ص 16.
6 – لغت نامه دهخدا، در لفظ »طباطبا».
7 – مقاتل الطالبین، ص 135.
8 – این هم اشتباه و غلط چاپی است. زیرا جد اعلای ابراهیم، حسن بن حسن بن علی (ع) یعنی حسن مثنی است. این عبارت در اصل چنین بوده »به عوض حسن، حسین نوشته اند» و اقرب به ثواب اینست که حسن بن حسن بنویسند.
9 – در لغت نامه دهخدا هم این خطا آمده و تصحیح نشده است. در لغت نامه به نقل از »منتهی الارب» و »غیاث اللغات» و »تاج العروس» می گوید: »طباطبا لقب اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن علی علیه السلام بوده است. ولی چنانکه نسب ایشان تصریح کرده اند لقب پسر وی ابراهیم بن اسماعیل بوده» که قطعا چنین است.
10 – ناصر حق یا ناصر کبیر جد مادری سید مرتضی و سید رضی مؤلف نهج البلاغه است و همانست که مردم مازندران و گیلان را به اسلام و تشیع دعوت کرد و فتوحات عمو زادگانش داعیان کبیر را به انجام رسانید. تشیع مردم مازندران و گیلان یادگار او و داعیان کبیر است. ناصر کبیر مرد علم و رزم بود. کتاب ناصریات سید مرتضی مشتمل به یکصد مسئله فقهی مربوط به اوست. ناصر بسال 304 درگذشت.
11 – ریحانة الادب، ج 3 ص 13.
12 – مقاتل الطالبین ص 135. در فرهنگ ع مید قسمت تاریخ و جغرافیا نیز چنین نوشته که اشتباه و صحیح آن عکس اینست.