واجبات نماز

 

 

 

واجبات نماز یازده چیز است:

اوّل: نیت. دوم: قیام، یعنی ایستادن. سوم: تكبیرة الاحرام؛ یعنی گفتن «اَللهُ اَكبَرُ» در اوّل نماز. چهارم: ركوع. پنجم: سجود. ششم: قرائت. هفتم: ذكر. هشتم: تشهّد. نهم: سلام. دهم: ترتیب. یازدهم: موالات؛ یعنی پی در پی بودن اجزاء نماز.

مسأله 951- بعضی از واجبات نماز ركن است؛ یعنی اگر انسان آن‌ها را به جا نیاورد، یا در نماز اضافه كند، عمداً باشد یا اشتباهاً، نماز باطل می‌شود، و بعضی دیگر [از واجبات] ركن نیست؛ یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شود نماز باطل می‌شود، و چنانچه اشتباهاً كم یا زیاد گردد نماز باطل نمی‌شود.

و ركن نماز پنج چیز است:

اوّل: نیت. دوم: تكبیرۀ الاحرام. سوم: قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام. و قیام متصل به ركوع؛ یعنی ‌ایستادن پیش از ركوع، چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده.

نیت

مسأله 952- انسان باید نماز را به نیت قربت ـ یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم ـ به جا آورد؛ و لازم نیست نیت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید: كه چهار ركعت نماز ظهر می‌خوانم قُربَة اِلی الله.

مسأله 953- اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیت كند كه چهار ركعت نماز می‌خوانم و معین نكند ظهر است یا عصر، نماز او باطل است. و نیز كسی كه مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند، باید نمازی را كه می‌خواند در نیت معین كند.

مسأله 954- انسان باید از اوّل تا آخر نماز به نیت خود باقی باشد، پس اگر در بین نماز به طوری غافل شود كه اگر بپرسند چه می‌كنی؟ نداند چه بگوید، نمازش باطل است.

مسأله 955- انسان باید فقط برای انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس كسی كه ریا كند ـ یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند ـ نمازش باطل است، خواه فقط برای مردم باشد، یا خدا و مردم هر دو را در نظر بگیرد.

مسأله 956- اگر قسمتی از نماز را هم برای غیر خدا به جا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت واجب باشد ـ مثل حمد و سوره ـ چه مستحب باشد ـ مانند قنوت ـ بلكه اگر تمام نماز را برای خدا به جا آورد ولی برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی ـ مثل مسجد ـ یا در وقت مخصوصی ـ مثل اوّل وقت ـ یا به طرز مخصوصی ـ مثلاً با جماعت ـ نماز بخواند، نمازش باطل است.

تكبیرة الاحرام

مسأله 957- گفتن «اَللهُ ­اَكبرُ» در اوّل هر نماز واجب و ركن است، و باید حروف «الله» و حروف «اكبر» و دو كلمۀ «الله» و «اكبر» را پشت سر هم بگوید؛ و نیز باید ‌این دو كلمه به عربی صحیح گفته شود، و اگر به عربی غلط بگوید، یا مثلاً ترجمۀ آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.

مسأله 958- احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرامِ نماز را به چیزی كه پیش از آن می‌خواند ـ مثلاً به اقامه یا به دعائی كه پیش از تكبیر می‌خواند ـ نچسباند.

مسأله 959- اگر انسان بخواهد «اَللهُ اَكبَرُ» را به چیزی كه بعد از آن می‌خواند ـ مثلاً به بسم الله الرحمن الرّحیم ـ بچسباند، باید (ر) اكبر را پیش [ضمه] بدهد.

مسأله 960- موقع گفتن تكبیرۀ الاحرام باید بدن آرام باشد، و اگر عمداً در حالی كه بدنش حركت دارد تكبیرة الاحرام را بگوید، باطل است.

مسأله 961- تكبیر و حمد و سوره و ذكر و دعا را باید طوری بخواند كه خودش بشنود، و اگر به واسطۀ سنگینی یا كری گوش و یا سر و صدای زیاد نمی‌شنود، باید طوری بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.

مسأله 962- كسی كه لال است، یا زبان او مرضی دارد كه نمی‌تواند «أللهُ أكبَرُ» را درست بگوید، باید به هر طور كه می‌تواند بگوید، و اگر هیچ نمی‌تواند بگوید، باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و زبانش را هم اگر می‌تواند حركت دهد.

مسأله 963- مستحب است بعداز تكبیرة الاحرام بگوید:

«یا مُحْسِنُ قَدْ اَتَاكَ الْمُسِییءُ وَ قَد اَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ یتَجاوَزَ عَنِ الْمُسِییء أنْتَ الْمُحْسِنُ وَ اَناَ المُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَجاوَز عَنْ قَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنِّی»؛

یعنی؛ ‌ای خدائی كه به بندگان احسان می‌كنی، بندۀ گنهكار به در خانۀ تو آمده، و تو امر كرده‌ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد، تو نیكوكاری و من گنهكار، به حق محمّد و آل محمّد / رحمت خود را بر محمّد و آل محمّد بفرست، و از بدی‌هائی كه می‌دانی از من سر زده بگذر.

مسأله 964- مستحب است موقع گفتن تكبیرِ اوّلِ نماز و تكبیرهای بین نماز دست‌ها را تا مقابل گوش‌ها بالا ببرد.

مسأله 965- اگر شك كند كه تكبیرۀ الاحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن چیزیشده، به شك خود اعتنا نكند، و اگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید.

مسأله 966- اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن چیزی شده، به شك خود اعتنا نكند، و اگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید، و احتیاط واجبآن است كه اوّل عملی كه نماز را باطل می‌كند انجام دهد ـ مثلاً صورت خود را از قبله برگرداند ـ بعد تكبیر را بگوید.

قیام (ایستادن)

مسأله 967- قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام، و قیام پیش از ركوع ـ كه آن را قیام متصل به ركوع می‌گویند ـ ركن است، ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و قیام بعد از ركوع ركن نیست، و اگر كسی آن را از روی فراموشی ترك كند، نمازش صحیح است.

مسأله 968- واجب است پیش از گفتن تكبیر و بعد از آن مقداری بایستد، تا یقین كند كه در حال ‌ایستادن تكبیر گفته است.

مسأله 969- اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید كه ركوع نكرده، باید بایستد و به ركوع رود، و اگر بدون ‌این كه بایستد به حال خمیدگی به ركوع بر گردد، چون قیام متصل به ركوع را به جا نیاورده، نماز او باطل است.

مسأله 970- موقعی كه [برای تکبیرة الاحرام یا قرائت] ‌ایستاده است، باید بدن را حركت ندهد و به طرفی خم نشود و به جائی تكیه نكند، ولی اگر از روی ناچاری باشد، یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد، اشكال ندارد.

مسأله 971- اگر موقعی كه ‌ایستاده، از روی فراموشی بدن را حركت دهد، یا به طرفی خم شود، یا به جائی تكیه كند اشكال ندارد، ولی در قیام، موقع گفتن تكبیرۀ الاحرام، و قیام متصل به ركوع اگر از روی فراموشی هم باشد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 972- احتیاط واجب آن است كه در موقع‌ ایستادن، هر دو پا روی زمین باشد، ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا باشد، و اگر روی یك پا هم باشد اشكال ندارد.

مسأله 973- كسی كه می‌تواند درست بایستد، اگر پاها را خیلی گشاد بگذارد كه به حال‌ ایستادنِ معمولی نباشد، نمازش باطل است.

مسأله 974- موقعی كه انسان در نماز مشغول خواندن چیزی است حتی موقع گفتن ذكرهای مستحبی نماز، باید بدنش آرام باشد، و در موقعی كه می‌خواهد كمی ‌جلو یا عقب رود، یا كمی‌ بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد، باید چیزی نگوید، ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَقُوَّتِهِ اَقوُمُ وَ اَقْعُدْ» را باید در حال برخاستن بگوید.

مسأله 975- اگر در حال حركتِ بدن ذكر بگوید ـ مثلاً موقع رفتن به ركوع یا رفتن به سجده تكبیر بگوید ـ چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده‌اند بگوید، باید احتیاطاً نماز را دوباره بخواند، و اگر به ‌این قصد نگوید بلكه بخواهد ذكری گفته باشد، نماز صحیح است.

مسأله 976- حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد اشكال ندارد، اگرچه احتیاط مستحب آن است كه آن‌ها را هم حركت ندهد.

مسأله 977- اگر موقع خواندن حمد و سوره، یا خواندن تسبیحات بی­اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود، احتیاط واجبآن است كه بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 978- اگر در بین نماز از ‌ایستادن عاجز شود باید بنشیند، و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.

مسأله 979- تا انسان می‌تواند ‌ایستاده نماز بخواند، نباید بنشیند، مثلاً كسی كه در موقع ‌ایستادن بدنش حركت می‌كند، یا مجبور است به چیزی تكیه دهد، یا بدنش را كج كند، یا خم شود، یا پاها را بیشتر از معمول گشاد بگذارد، باید به هر طور كه می‌تواند‌ ایستاده نماز بخواند؛ ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال ركوع هم نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.

مسأله 980- تا انسان می‌تواند بنشیند، نباید خوابیده نماز بخواند، و اگر نتواند راست بنشیند، باید هر طور كه می‌تواند بنشیند، و اگر به هیچ قسم نمی‌تواند بنشیند، باید به طوری كه در احكام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابد و اگر نمی‌تواند، به پهلوی چپ، و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد، به طوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.

مسأله 981- كسی كه نشسته نماز می‌خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و ركوع را ‌ایستاده به جا آورد، باید بایستد و از حال‌ ایستاده به ركوع رود، و اگر نتواند باید ركوع را هم نشسته به جا آورد.

مسأله 982- كسی كه خوابیده نماز می‌خواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند، باید مقداری را كه می‌تواند نشسته بخواند، و نیز اگر می‌تواند بایستد، باید مقداری را كه می‌تواند‌ ایستاده بخواند، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.

مسأله 983- كسی كه نشسته نماز می‌خواند، اگر در بین نماز بتواند بایستد، باید مقداری را كه می‌تواند ‌ایستاده بخواند، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.

مسأله984- كسی كه می‌تواند بایستد، اگر بترسد كه به واسطۀ ‌ایستادن مریض شود، یا ضرری به او برسد، می‌تواند نشسته نماز بخواند، و اگر از نشستن هم بترسد، می‌تواند خوابیده نماز بخواند.

مسأله985- اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ‌ایستاده نماز بخواند، باید نماز را به تأخیر بیندازد، پس اگر نتوانست بایستد، در آخر وقت مطابق وظیفه­اش نماز را به جا آورد.

مسأله986- مستحب است در حال ‌ایستادن بدن را راست نگه دارد، شانه‌ها را پائین بیندازد، دست‌ها را روی ران‌ها بگذارد، انگشت‌ها را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشتِ باز تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.

قـرائـت

مسأله 987- در ركعت اوّل و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اوّل حمد و بعد از آن یك سورۀ تمام بخواند.

مسأله 988- اگر وقت نماز تنگ باشد، یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد یا درنده، یا چیز دیگری به او صدمه بزند، نباید سوره را بخواند.

مسأله 989- اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند، نمازش باطل است، و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید، باید سوره را رها كند و بعد از خواندنِ حمد، سوره را از اوّل بخواند.

مسأله 990- اگر حمد و سوره یا یكی از آن‌ها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 991- اگر پیش از آن كه برای ركوع خم شود، بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده باید بخواند، و [نیز] اگر بفهمد سوره را نخوانده، باید فقط سوره را بخواند؛ ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده، باید اوّل حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نیز اگر خم شود و پیش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره، یا سوره تنها، و یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.

مسأله 992- اگر در نماز یكی از چهار سوره‌ای را كه آیۀ سجده دارد ـ و در مسأله 361 گفته شد ـ عمداً بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 993- اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره‌ای شود كه سجدۀ واجب دارد، چنانچه پیش از رسیدن به آیۀ سجده بفهمد، باید آن سوره را رها كند و سورۀ دیگر بخواند، و اگر بعد از خواندن آیۀ سجده بفهمد، می‌تواند سوره را تمام كند و بعد از نماز سجدۀ آن را به جا آورد.

مسأله 994- اگر در نماز آیۀ سجده را بشنود، نمازش صحیح است، و باید بعد از نماز سجدۀ آن را به جا آورد.

مسأله 995- در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست، اگرچه آن نماز به واسطۀ نذر كردن واجب شده باشد، ولی در بعضی از نمازهای مستحبی ـ مثل نماز وحشت ـ كه سورۀ مخصوصی دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، باید همان سوره را بخواند.

مسأله 996- در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اوّل بعد از حمد سورۀ «جمعه»، و در ركعت دوم بعد از حمد سورۀ «منافقین» بخواند، و اگر مشغول یكی از ‌این‌ها شود، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند آن را رها كند و سورۀ دیگر بخواند.

مسأله 997- اگر بعد از حمد مشغول خواندن سورۀ «قُل هُوَ اللهُ اَحَدٌ» یا سورۀ «قُلْ یا ‌اَیهَا الكافِرُونَ» شود، نمی‌تواند آن را رها كند و سورۀ دیگر بخواند، ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه، اگر از روی فراموشی به جای سورۀ «جمعه» و «منافقین»، یكی از ‌این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده، می‌تواند آن را رها كند و سورۀ «جمعه» و «منافقین» را بخواند.

مسأله 998- اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سورۀ «قُلْ هُوَ اللهُ اَحَدٌ» یا سورۀ «قُلْ یا ‌اَیها الكافِرُونَ» بخواند، اگرچه به نصف نرسیده باشد، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند رها كند و سورۀ «جمعه» و «منافقین» را بخواند.

مسأله 999- اگر در نماز غیر سورۀ «قُلْ هُوَ اَللهُ اَحَدُ» و «قُلْ یا ‌اَیهَا الكافِرُونَ» سورۀ دیگری بخواند، تا به نصف نرسیده می‌تواند رها كند و سورۀ دیگر بخواند.

مسأله 1000- اگر مقداری از سوره را فراموش كند، یا از روی ناچاری ـ مثلاً به واسطۀ تنگی وقت ـ یا جهت دیگر نشود آن را تمام نماید، می‌تواند آن سوره را رها كند و سورۀ دیگر بخواند، اگرچه از نصف گذشته باشد، یا سوره‌ای را كه می‌خوانده «قُلْ هُوَ اَللهُ اَحَدُ» یا «قُلْ یا ‌اَیهُاَ الكافِروُنَ» باشد.

مسأله 1001- بر مرد واجب است حمد و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سورۀ نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.

مسأله 1002- مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آن‌ها را بلند بخواند.

مسأله 1003- زن می‌تواند حمد و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند، ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود، بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.

مسأله 1004- اگر در جائی كه باید نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند، یا در جائی كه باید آهسته خواند عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است، ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد صحیح است، و اگر در بین خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده، لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1005- اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند كند ـ مثل آن كه آن‌ها را با فریاد بخواند ـ نمازش باطل است.

مسأله 1006- انسان باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند، و كسی كه به هیچ قسم نمی‌تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هرطور كه می‌تواند بخواند، و احتیاط مستحب آن است كه نماز را به جماعت به جا آورد.

مسأله 1007- كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی‌داند و می‌تواند یاد بگیرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید یاد بگیرد، و اگر وقت تنگ است بنابر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد باید نمازش را به جماعت بخواند.

مسأله 1008- مزد گرفتن برای یاد دادن واجباتِ نماز حرام است، ولی برای مستحبات آن اشكال ندارد.

مسأله 1009- اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند، یا عمداً آن را نگوید، یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید، مثلاً به جای «ض» «ظ» بگوید، یا جائی كه باید بدون زیر و زِبَر [کسره و فتحه] خوانده شود، زیر و زبر بدهد، یا تشدید را نگوید، نماز او باطل است.

مسأله 1010- اگر انسان كلمه‌ای را صحیح بداند و در نماز همانطور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده، باید دوباره نماز را بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1011- اگر زیر و زِبَر كلمه‌ای را نداند، یا نداند مثلاً كلمه‌ای به «س» است یا به «ص» باید یاد بگیرد، و چنانچه دو جور یا بیشتر بخواند، مثل آن كه در «إهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیمَ»، مستقیم را یك مرتبه با «سین» و یك مرتبه با «صاد» بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1012- اگر در كلمه‌ای «واو» باشد و حرف قبل از «واو» در آن كلمه پیش [ضمه] داشته باشد، و حرف بعد از «واو» در آن كلمه همزه (ء) باشد، مثل كلمه «سوء» باید آن «واو» را مدّ بدهد (یعنی آن را بكشد)؛ و همچنین اگر در كلمه‌ای «الف» باشد، و حرف قبل از «الف» در آن كلمه زِبَر [فتحه] داشته باشد، و حرف بعد از «الف» در آن كلمه همزه باشد، مثل «جاء»، باید الف آن را بكشد؛ و نیز اگر در كلمه‌ای «ی» باشد و حرف قبل از «ی» در آن كلمه زیر [کسره] داشته باشد، و حرف بعد از «ی» در آن كلمه همزه باشد مثل «جیء»، باید «ی» را با مدّ بخواند؛ و اگر بعد از‌ این «واو» و «الف» و «ی» به جای همزه (ء) حرفی باشد كه ساكن است (یعنی زیر و زبر و پیش ندارد)، باز هم باید‌ این سه حرف را با مدّ بخواند، مثلاً در «و لَا الضّالّین» كه بعد از «الف» حرف لام ساكن است، باید «الف» آن را با مدّ بخواند، و چنانچه به دستوری كه گفته شد رفتار نكند، احتیاط واجب آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1013- احتیاط واجب آن است كه در نماز وقف به حركت و وصل به سكون ننماید؛ و معنی وقف به حركت آن است كه زیر یا زبر یا پیش آخر كلمه‌ای را بگوید، و بین آن كلمه و كلمۀ بعدش فاصله دهد؛ مثلاً بگوید: «الرَّحمنِ الرَّحِیمِ» و میم «اَلرَّحِیمِ» را زیر بدهد و بعد قدری فاصله دهد و بگوید: «مالِكِ یومِ الدّینِ».

و معنی وصل به سکون آن است كه زیر یا زبر یا پیش كلمه‌ای را نگوید، و آن كلمه را به كلمۀ بعد بچسباند، مثل آن كه بگوید: «اَلرَّحمنِ اَلرَّحِیم» و میم «اَلرَّحِیم» را زیر ندهد و فوراً «مالِكِ یومِ الدّین» را بگوید.

مسأله 1014- در ركعت سوم و چهارم نماز می‌تواند فقط یك حمد بخواند، یا بنابراحتیاط واجبسه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید، یعنی سه مرتبه بگوید: «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَاللهُ اَكْبَرَ»، و می‌تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید، و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.

مسأله 1015- در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.

مسأله 1016- بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات را آهسته بخوانند.

مسأله 1017- اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنابر احتیاط واجبباید «بسم اللهِ» آن را هم آهسته بگوید.

مسأله 1018- كسی كه نمی‌تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند.

مسأله 1019- اگر در دو ركعت اوّل نماز به خیال ‌این كه دو ركعت آخر است تسبیحات بگوید، چنانچه پیش از ركوع بفهمد باید حمد و سوره را بخواند، و اگر در ركوع یا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 1020- اگر در دو ركعت آخر نماز به خیال ‌این كه در دو ركعت اوّل است حمد بخواند، یا در دو ركعت اوّل نماز با‌ این كه گمان می‌كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند؛ چه پیش از ركوع بفهمد چه بعد از آن، نمازش صحیح است.

مسأله 1021- اگر در ركعت سوم یا چهارم می‌خواست حمد بخواند تسبیحات به زبانش آمد، یا می‌خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر عادتش خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده، می‌تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.

مسأله 1022- كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند، اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود، باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1023- در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار كند، مثلاً بگوید: «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّی وَ اَتوُبُ اِلَیه» یا بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِی»، و كسی كه مشغول گفتن استغفار است، اگر شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، چنانچه عادت داشته در نماز فقط بعد از خواندن تسبیحات استغفار كند، باید به شك خود اعتنا ننماید؛ اگر در جاهای دیگر نماز هم استغفار می‌كرده، باید حمد یا تسبیحات را بخواند؛ و نیز اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست، شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1024- اگر در ركوع ركعت سوم یا چهارم، یا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1025- هرگاه شك كند كه‌ آیه یا كلمه‌ای را درست گفته یا نه، اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده، باید آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید، و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده، چنانچه آن چیز ركن باشد، مثل آن كه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند؛ و اگر ركن نباشد، مثلاً موقع گفتن «اَللهُ الصَّمَدْ» شك كند كه «قُل هُوَ اللهُ اَحَدٌ» را درست گفته یا نه، باز هم می‌تواند به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر احتیاطاً آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید، اشكال ندارد؛ و اگر چند مرتبه هم شك كند، می‌تواند چند بار بگوید، اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید، بنابر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند.

مسأله 1026- مستحب است در ركعت اوّل، پیش از خواندن حمد بگوید: «اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیم»، و در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر، «بسم الله» را بلند بگوید، و حمد و سوره را شمرده بخواند، و در آخر هر آیه وقف كند، یعنی آن را به آیه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجّه داشته باشد، اگر نماز را به جماعت می‌خواند بعد از تمام شدن حمدِ امام، و اگر فُرادی می­‌خواند بعد از آن كه حمد خودش تمام شد بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، و بعد از خواندن سورۀ «قُل هُوَ اَللهُ اَحَدٌ» یك یا دو یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبِّی» یا سه مرتبه «كَذلِكَ اَللهُ رَبُّنا» بگوید، بعد از خواندن سوره كمی‌صبر كند، بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.

مسأله 1027- مستحب است در تمام نمازها در ركعت اوّل، سورۀ «اِنّا اَنزَلناهُ» و در ركعت دوم سورۀ «قُل هُوَ اَللهُ اَحَدٌ» را بخواند.

مسأله 1028- مكروه است انسان در تمام نمازهای یك شبانه روز سورۀ «قُل هُوَ اَللهُ اَحَدٌ» را نخواند.

مسأله 1029- خواندن سورۀ «قُل هُوَ اَللهُ اَحَدٌ» به یك نفس مكروه است.

مسأله 1030- سوره‌ای را كه در ركعت اوّل خوانده مكروه است كه در ركعت دوم بخواند، ولی اگر سورۀ «قُل هُوَ اَللهُ اَحَدٌ» را در هر دو ركعت بخواند مكروه نیست.

ركـوع

مسأله 1031- در هر ركعت بعد از قرائت باید به ‌اندازه‌ای خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد، و ‌این عمل را ركوع می‌گویند.

مسأله 1032- اگر به ‌اندازۀ ركوع خم شود ولی دست‌ها را به زانو نگذارد، اشكال ندارد.

مسأله 1033- هرگاه ركوع را به طور غیر معمول به جا آورد ـ مثلاً به چپ یا راست خم شود ـ اگرچه دست­های او به زانو برسد، صحیح نیست.

مسأله 1034- خم شدن باید به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار دیگر ـ مثلاً برای كشتن جانور ـ خم شود، نمی‌تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود، و به واسطۀ ‌این عمل ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی‌شود.

مسأله 1035- كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد، مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی‌خم شود به زانو می‌رسد، یا زانوی او پائین­تر از مردم دیگر است كه باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد، باید به ‌اندازۀ معمول خم شود.

مسأله 1036- كسی كه نشسته ركوع می‌كند، باید به قدری خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد، و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.

مسأله1037- احتیاط واجب آن است كه در ركوع، سه مرتبه «سُبحانَ اَللهِ» یا یك مرتبه «سُبحانَ رَبِّی العَظیمِ وَبِحَمدِه» بگوید، ولی در تنگی وقت و در حال ناچاری گفتن یك مرتبه «سُبحانَ اَللهِ» كافی است.

مسأله 1038- ذكر ركوع باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود، و مستحب است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلكه بیشتر بگویند.

مسأله 1039- در ركوع باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد، و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده‌اند بگوید، بنابر احتیاط واجب آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1040- اگر موقعی كه ذكر واجب ركوع را می‌گوید، بی­اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود، باید بعد از آرام گرفتنِ بدن دوباره ذكر را بگوید؛ ولی اگر كمی‌حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود، یا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.

مسأله 1041- اگر پیش از آن كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر ركوع را بگوید، نمازش باطل است.

مسأله 1042- اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد، نمازش باطل است؛ و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود، یادش بیاید كه ذكر ركوع را تمام نكرده، باید در حال آرامی ‌بدن دوباره ذكر را بگوید، و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد یادش بیاید، نماز او صحیح است.

مسأله 1043- اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، احتیاط واجب آن است كه بقیۀ آن را در حال برخاستن بگوید.

مسأله 1044- اگر به واسطۀ مرض و مانند آن در ركوع آرام نگیرد، نماز صحیح است؛ ولی باید پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب ـ یعنی، «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» ـ را بگوید.

مسأله 1045- هرگاه نتواند به ‌اندازۀ ركوع خم شود، باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند، و اگر موقعی هم كه تكیه داده، نتواند به طور معمول ركوع كند، باید به هر‌اندازه می‌تواند خم شود، و اگر هیچ نتواند خم شود، باید موقع ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند، و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.

مسأله 1046- كسی كه می‌تواند ‌ایستاده نماز بخواند، اگر در حال ‌ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند، باید ‌ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند، و اگر نتواند اشاره كند، باید به نیت ركوع چشم‌ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگوید، و به نیت برخاستن از ركوع چشم­ها را باز كند، و اگر از ‌این هم عاجز است، باید در قلب نیت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.

مسأله 1047- كسی كه نمی‌تواند ‌ایستاده یا نشسته ركوع كند، و برای ركوع فقط می‌تواند در حالی كه نشسته است كمی‌ خم شود، یا در حالی كه ‌ایستاده است با سر اشاره كند، باید ‌ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید، و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و موقع ركوع آن بنشیند و هر قدر می‌تواند برای ركوع خم شود.

مسأله 1048- اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به ‌اندازۀ ركوع خم شود، یا بعد از آن كه به ‌اندازۀ ركوع خم شد و بدنش آرام گرفت، به قدری خم شود كه از ‌اندازۀ ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد، چون ركوع زیاد شده نمازش باطل است.

مسأله 1049- بعد از تمام شدن ذكر ركوع، باید راست بایستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت به سجده رود، و اگر عمداً پیش از ‌ایستادن، یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود، نمازش باطل است.

مسأله 1050- اگر ركوع را فراموش كند، و پیش از آن كه به سجده برسد یادش بیاید، باید بایستد بعد به ركوع رود، و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1051- اگر بعد از آن كه پیشانی به زمین رسید یادش بیاید كه ركوع نكرده، نمازش باطل است.

مسأله 1052- مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ‌ایستاده تكبیر بگوید، و در ركوع زانوها را به عقب دهد، و پشت را صاف نگه دارد، و گردن را بكشد و مساوی پشت نگه دارد، و بین دو قدم را نگاه كند، و پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد، ولی آن را به نیت ذكر ركوع نگوید و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ‌ایستاد در حال آرامی ‌بدن بگوید: «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه».

مسأله 1053- مستحب است در ركوع زن‌ها دست را از زانو بالاتر بگذارند، و زانوها را به عقب ندهند.

سجــود

مسأله 1054- نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده كند، و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد.

مسأله 1055- دو سجده روی هم یك ركن است، كه اگر كسی در نماز واجب عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترك كند، یا دو سجده دیگر به آن‌ها اضافه نماید، نمازش باطل است.

مسأله 1056- اگر عمداً یك سجده كم یا زیاد كند، نماز باطل می‌شود، و اگر سهواً یك سجده كم كند، حكم آن بعداً گفته خواهد شد.

مسأله 1057- اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد سجده نكرده است، اگرچه جاهای دیگر به زمین برسد، ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذكر نگوید، سجده صحیح است.

مسأله 1058- احتیاط واجب آن است كه در سجده سه مرتبه «سُبْحانَ اَللهِ» یا یك مرتبه «سُبْحانَ رَبِّی الاَعْلی وَ بِحَمْدِه» بگوید، و باید ‌این كلمات دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود، و مستحب است «سُبْحانَ رَبِّی الاَعلی وَ بِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.

مسأله 1059- در سجود باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد، و موقع گفتن ذكر مستحب هم، اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده‌اند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1060- اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد، عمداً ذكر سجده را بگوید، یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

مسأله 1061- اگر پیش از آن كه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذكر سجده را بگوید، و پیش از آن كه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده است، باید دوباره در حال آرام بودن ذكر را بگوید.

مسأله 1062- اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت بفهمد كه پیش از آرام گرفتن بدن ذكر را گفته، یا پیش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحیح است.

مسأله 1063- اگر موقعی كه ذكر سجده را می‌گوید، یكی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل می‌شود، ولی موقعی كه مشغول گفتن ذكر نیست، اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.

مسأله 1064- اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمی‌تواند دوباره به زمین بگذارد، و باید آن را یك سجده حساب كند، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.

مسأله 1065- بعد از تمام شدن ذكرِ سجدۀ اوّل، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.

مسأله 1066- جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و سرانگشتان پای او بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد؛ بلكه احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی او  از جای انگشتان و سر زانوهایش پست­تر از چهار انگشتِ بسته نباشد.

مسأله 1067- در زمین سراشیب كه سراشیبی آن درست معلوم نیست، اگر جای پیشانی نمازگزار از جای انگشت­های پا و سر زانوهای او مختصری بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد، اشكال ندارد.

مسأله 1068- اگر پیشانی را به چیزی بگذارد كه از جای انگشت­های پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری است كه نمی‌گویند در حال سجده است، باید سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به ‌اندازۀ چهار انگشت بسته یا كمتر است بگذارد، و اگر بلندی آن به قدری است كه می‌گویند در حال سجده است، احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به ‌اندازۀ چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد، و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست، بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1069- باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می‌كند چیزی نباشد، پس اگر مُهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مُهر نرسد، سجده باطل است، ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد اشكال ندارد.

مسأله 1070- در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد، ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد، باید مچ دست را بگذارد، و چنانچه آن را هم نتواند، باید تا آرنج هرجا را كه می‌تواند بر زمین بگذارد، و اگر آن هم ممكن نیست، گذاشتن بازو كافی است.

مسأله 1071- در سجده باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد، و اگر انگشت‌های دیگر پا، یا روی پا را به زمین بگذارد، یا به واسطۀ بلند بودن ناخن سر شست به زمین نرسد، نماز باطل است، و كسی كه به واسطۀ ندانستن مسأله نمازهای خود را ‌این طور خوانده، باید دوباره بخواند.

مسأله 1072- كسی كه مقداری از شست پایش بریده باید بقیه آن را به زمین بگذارد، و اگر چیزی از آن نمانده، یا اگر مانده خیلی كوتاه است، باید بقیۀ انگشتان را بگذارد، و اگر هیچ انگشت ندارد، باید هر مقداری از پا باقی مانده به زمین بگذارد.

مسأله 1073- اگر به طور غیر معمول سجده كند، مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند، و یا پاها را دراز كند، اگرچه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1074- مُهر یا چیز دیگری كه بر آن سجده می‌كند باید پاك باشد، ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یك طرفِ مُهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد، اشكال ندارد.

مسأله 1075- اگر در پیشانی دُمَل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است باید با جای سالم پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست باید زمین را گود كند و دُمَل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر زمین بگذارد.

مسأله 1076- اگر دُمَل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد، باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست به چانه، و اگر به چانه هم ممكن نیست، باید به هر جای از صورت كه ممكن است سجده كند، و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نیست باید با جلو سر سجده نماید.

مسأله 1077- كسی كه نمی‌تواند پیشانی را به زمین برساند، باید به قدری كه می‌تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته و پیشانی را طوری بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است؛ ولی باید كف دست‌ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارد.

مسأله 1078- كسی كه هیچ نمی‌تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند، و اگر نتواند باید با چشم­ها اشاره نماید، و در هر دو صورت احتیاط واجب آن است كه اگر می‌تواند مهر را بلند كند و بر پیشانی بگذارد؛ و اگر با سر یا چشم­ها هم نمی‌تواند اشاره كند، باید در قلب نیت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1079- كسی كه نمی‌تواند بنشیند، باید ‌ایستاده نیت سجده كند، و چنانچه می‌تواند برای سجده با سر اشاره كند، و اگر نمی‌تواند با چشم­ها اشاره نماید، و اگر‌ این را هم نمی‌تواند در قلب نیت سجده كند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1080- اگر پیشانی بی­اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد، و ‌این یك سجده حساب می‌شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه؛ و اگر نتواند سر را نگه دارد و بی­اختیار دوباره به جای سجده برسد، روی هم یك سجده حساب می‌شود، و اگر ذكر نگفته باشد باید بگوید.

مسأله 1081- جائی كه انسان باید تقیه كند، می‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید، و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود، ولی اگر بتواند بر حصیر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح می‌باشد طوری سجده كند كه به زحمت نیفتد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید.

مسأله 1082- اگر روی تشك پر یا چیز دیگری كه بدن روی آن آرام نمی‌گیرد سجده كند، باطل است.

مسأله 1083- اگر انسان ناچار شود كه در زمین گِل نماز بخواند، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برای او مشقّت  ندارد، باید سجده و تشهّد را به طور معمول به جا آورد، و اگر مشقّت دارد می‌تواند در حالی كه ‌ایستاده برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را‌ ایستاده بخواند، و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم به جا آورد، نمازش صحیح است.

مسأله 1084- در ركعت اوّل و ركعت سومی‌كه تشهّد ندارد ـ مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا ـ، بنابر احتیاط واجب باید بعد از سجدۀ دوم قدری بی حركت بنشیند و بعد برخیزد.

چیزهایی که سجده بر آن‌ها صحیح است

مسأله 1085- باید بر زمین و چیزهای غیر خوراكی كه از زمین می‌روید ـ مانند چوب و برگ درخت ـ ، سجده كرد، و سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی و معدنی صحیح نیست.

مسأله 1086- احتیاط واجب آن است كه بر برگ مو سجده نكنند.

مسأله 1087- سجده بر چیزهائی كه از زمین می‌روید و خوراك حیوان است ـ مثل علف و كاه ـ صحیح است.

 مسأله 1088- سجده بر گل­هائی كه خوراكی نیستند صحیح است، ولی سجده بر دواهای خوراكی كه از زمین می‌روید ـ مانند گل بنفشه و گل گاوزبان ـ صحیح نیست.

مسأله 1089- سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست، و نیز سجده بر میوۀ نارس صحیح نیست.

مسأله 1090- سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحیح است، و احتیاط واجب آن است كه در حال اختیار به گچ و آهك پخته و آجر و كوزۀ گِلی و مانند آن سجده نكنند.

مسأله 1091- اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است ـ مثلاً از كاه ـ ساخته باشند می‌شود بر آن سجده كرد، ولی سجده بر كاغذی كه از پنبه و مانند آن ساخته شده اشكال دارد.

مسأله 1092- برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سیدالشّهداء(ع) می‌باشد، بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ، و بعد از سنگ گیاه است.

مسأله 1093- اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد به واسطۀ سرما یا گرمای زیاد و مانند ‌این­ها نمی‌تواند بر آن سجده كند، چنانچه لباس او از كتان یا پنبه است باید به لباسش سجده كند، و اگر از چیز دیگر است باید بر پشت دست یا چیز معدنی ـ مانند انگشتری عقیق ـ سجده نماید، ولی احتیاط مستحب آن است كه تا سجده بر پشت دست ممكن است بر چیز معدنی سجده نكند.

مسأله 1094- سجده بر گِل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی‌گیرد باطل است.

مسأله 1095- اگر در سجدۀ اوّل مهر به پیشانی بچسبد، و بدون ‌این كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال ندارد، و دو سجده حساب می‌شود.

مسأله 1096- اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می‌كند گم شود، و چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت دارد باید نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ است باید به لباسش اگر از پنبه یا كتان است سجده كند، و اگر از چیز دیگر است بر پشت دست، یا چیز معدنی ـ مانند انگشتری عقیق ـ سجده نماید، و احتیاط مستحب آن است كه تا سجده بر پشت دست ممكن است به چیز معدنی سجده نكند.

مسأله 1097- هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد، و اگر ممكن نباشد، چنانچه وقت وسعت دارد باید نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ است در صورتی كه لباسش از پنبه یا كتان است، باید پیشانی را از روی آن به روی لباسش بكشد، و اگر از چیز دیگر است پیشانی را از روی آن به پشت دست یا چیز معدنی بكشد.

 مسأله 1098- اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.

مسأله 1099- سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام می‌باشد، و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان (علیهم السلام) پیشانی را به زمین می‌گذارند، اگر برای شكر خداوند متعال باشد اشكال ندارد، و گرنه حرام است.

مستحبات و مکروهات سجده

مسأله 1100- در سجده چند چیز مستحب است:

1. كسی كه‌ ایستاده نماز می­خواند بعد از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملاً‌ ایستاد، و كسی كه نشسته نماز می‌خواند بعد از آن كه كاملاً نشست، برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.

2. موقعی كه مرد می‌خواهد به سجده برود اوّل دست‌ها را، و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.

3. بینی را به مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.

4. در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند، و برابر گوش بگذارد، به طوری كه سر آن‌ها رو به قبله باشد.

5. در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و ‌این دعا را بخواند:

«یا خَیرَ المَسئُولینَ وَیا خَیرَ الْمُعْطینَ اُرْزُقْنِی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ». یعنی ‌ای بهترین كسی كه از او سئوال می‌كنند و ‌ای بهترین عطا كنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی.

6. بعد از سجده بر ران چپ بنشیند، و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد.

7. بعد از هر سجده وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تكبیر بگوید.

8. بعد از سجدۀ اوّل بدنش كه آرام گرفت «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ» بگوید.

9. سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دست‌ها را روی ران‌ها بگذارد.

10- برای رفتن به سجدۀ دوم، در حال آرامی ‌بدن «اَللهُ اَكبَر» بگوید.

11. در سجده‌ها صلوات بفرستد ولی آن را به قصد ذكری كه در سجده دستور داده‌اند نگوید.

12. در موقع بلند شدن، دست‌ها را بعد از زانوها از زمین بردارد.

13. مردها آرنج­ها و شكم را به زمین نچسبانند، و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند؛ و زن‌ها آرنج­ها و شكم را به زمین بگذارند، و اعضاءِ بدن را به یكدیگر بچسبانند.

و مستحبات دیگر سجده در كتاب­های مفصل گفته شده است.

مسأله 1101- قرآن خواندن در سجده مكروه است، و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند، و اگر در اثر فوت كردن دو حرف از دهان بیرون‌ آید، نماز باطل است.

و غیر از ‌این­ها مكروهات دیگری هم در كتاب­های مفصّل گفته شده است.

سجده واجب قرآن

مسأله 1102- در هر یك از چهار سورۀ  وَ النَّجم [نجم]،  اِقرَأْ [علق]، و الم تَنزیل [سجده]، و حم سَجدِه [فصلت]، یك آیۀ سجده است كه اگر  انسان بخواند یا بشنود، بعد از تمام شدنِ آن آیه باید فوراً سجده كند، و اگر فراموش كرد هر وقت یادش آمد باید سجده نماید.

مسأله 1103- اگر انسان موقعی كه‌ آیۀ سجده را می‌خواند از دیگری هم بشنود، بنابراحتیاط واجب باید دو سجده انجام دهد.

مسأله 1104- در غیر نماز اگر در حال سجده آیۀ سجده را بخواند یا بشنود، باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.

مسأله 1105- اگر انسان از بچّۀ غیر ممیز كه خوب و بد را نمی‌فهمد، یا از كسی كه قصد خواندن قرآن ندارد، آیۀ سجده را بشنود احتیاط واجب آن است كه سجده كند، و همچنین است اگر مثلاً از گرامافون و رادیو آیۀ سجده را بشنود.

مسأله 1106- در سجدۀ واجب قرآن باید جای انسان غصبی نباشد، و جای پیشانی او از جای زانوها و سرانگشتانش بیش از چهار انگشتِ بسته بلندتر نباشد؛ ولی لازم نیست با وضو یا غسل، و رو به قبله باشد، و عورت خود را بپوشاند، و بدن و جای پیشانی او پاك باشد؛ و نیز چیزهایی كه در لباس نمازگزار شرط می‌باشد، در لباس او شرط نیست، اما اگر لباس او غصبی است، چنانچه سجده كردن تصرف در آن لباس باشد، سجده باطل است.

مسأله 1107- احتیاط واجب آن است كه در سجدۀ واجب قرآن، پیشانی را بر مهر یا چیز دیگری كه سجده بر آن صحیح است گذاشته، و جاهای دیگر بدن را به دستوری كه در سجدۀ نماز گفته شد بر زمین بگذارد.

مسأله 1108- هرگاه در سجدۀ قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است؛ و گفتن ذكر مستحب است، و بهتر است بگوید:

لا اِلهَ اِلاّ اللهُ حَقّاً حَقّاً، لا اِلهَ الاّ اَللهُ ‌اِیماناً وَ تَصديقاً، لا اِلهَ اِلاّ اللهُ عُبوديِّةً وَ رِقّاً سَجَدتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لامُسْتَنْكِفاً وَ لا مُستَكبِراً بَلْ انَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعيِفٌ خائِفٌ مُسْتَجيِرٌ.

تشهّد

مسأله 1109- در ركعت دوم تمام نمازهای واجب، و ركعت سوم نماز مغرب، و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا، باید انسان بعد از سجدۀ دوم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهّد بخواند، یعنی بگوید: «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»؛ و احتیاط واجب آن است كه به غیر‌ این ترتیب نگوید.

مسأله 1110- كلمات تشهّد باید به عربی صحیح و به طوری كه معمول است پشت سر هم گفته شود.

مسأله 1111- اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع یادش بیاید كه تشهّد را نخوانده، باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره بایستد، و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند؛ و بنابراحتیاط واجب بعد از نماز برای ‌ایستادن بیجا، دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام كند و بعد از سلامِ نماز تشهّد را قضا كند، و برای تشهّد فراموش شده دو سجدۀ سهو به جا آورد.

مسأله 1112- مستحب است در حال تشهّد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به كف پای چپ بگذارد، و پیش از تشهّد بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» یا بگوید: «بِسْمِ الله وَ بِالله وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ خَیرُ الأسماءِ لِلّهِ»، و نیز مستحب است دست‌ها را بر ران‌ها بگذارد، و انگشت‌ها را به یكدیگر بچسباند، و به دامان خود نگاه كند، و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

مسأله 1113- مستحب است زن‌ها در وقت خواندن تشهّد ران‌ها را به هم بچسبانند.

سلام نماز

مسأله 1114- بعد از تشهّد ركعت آخر نماز مستحّب است در حالی كه نشسته و بدن آرام است بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیكَ ‌اَیهاَ النَّبِی وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ» و بعد از آن باید بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ»

یا بگوید: «اَلسَّلامُ عَلَینا وَعَلَی عِبادِاللهِ الصَّالِحینَ»؛

ولی اگر ‌این سلام را بگوید، احتیاط واجب آن است كه بعد از آن «اَلسَّلامُ عَلَیكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ» را هم بگوید.

مسأله 1115- اگر سلام نماز را فراموش كند، و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز به هم نخورده و كاری هم كه عمدی و سهوی آن، نماز را باطل می‌كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است.

مسأله 1116- اگر سلام نماز را فراموش كند، و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز به هم خورده است، چنانچه پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد، كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‌كند ـ مثل پشت به قبله كردن ـ انجام نداده باشد، نمازش صحیح است، و اگر پیش از آن كه صورت نماز به هم بخورد، كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‌كند انجام داده باشد، نمازش باطل است.

ترتیب

مسأله 1117- اگر عمداً ترتیب نماز را به هم بزند ـ مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند، یا سجود را پیش از ركوع به جا آورد ـ نماز باطل می‌شود.

مسأله 1118- اگر ركنی از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را به جا آورد ـ مثلاً پیش از آن كه ركوع كند دو سجده نماید ـ نماز باطل است.

مسأله 1119- اگر ركنی را فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست به جا آورد، مثلاً پیش از آن كه دو سجده كند تشهّد بخواند، باید ركن را به جا آورد، و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1120- اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را به جا آورد ـ مثلاً حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود ـ نمازش صحیح است.

مسأله 1121- اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را به جا آورد، مثلاً حمد را فراموش كند و سوره را بخواند، چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد، مثلاً در ركوع یادش بیاید كه حمد را نخوانده، باید بگذرد و نماز او صحیح است، و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آنچه را فراموش كرده به جا آورد، و بعد از آن چیزی را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1122- اگر سجدۀ اوّل را به خیال ‌این كه سجدۀ دوم است، یا سجدۀ دوم را به خیال ‌این كه سجدۀ اوّل است به جا آورد، نماز صحیح است، و سجدۀ اوّل او سجدۀ اوّل، و سجدۀ دوم او سجدۀ دوم حساب می‌شود.

موالات

مسأله 1123- انسان باید نماز را با موالات بخواند، یعنی كارهای نماز مانند ركوع و سجود و تشهّد را پشت سر هم به جا آورد و چیزهائی را كه در نماز می‌خواند به طوری كه معمول است پشت سر هم بخواند، و اگر به قدری بین آن‌ها فاصله بیندازد كه نگویند نماز می‌خواند، نمازش باطل است.

مسأله 1124- اگر در نماز سهواً بین حرف­ها یا كلمات فاصله بیندازد، و فاصله به قدری نباشد كه صورت نماز از بین برود، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن حرف­ها یا كلمات را به طور معمول بخواند، و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحیح است.

مسأله 1125- طول دادن ركوع و سجود و خواندن سوره‌های بزرگ، موالات را به هم نمی‌زند.

قنــوت

مسأله 1126- در تمام نمازهای واجب و مستحب، پیش از ركوع ركعت دوم مستحب است قنوت بخواند، و در نماز وتر با آن كه یك ركعت می‌باشد، خواندن قنوت پیش از ركوع مستحب است. و نماز جمعه در هر ركعت یك قنوت دارد، در ركعت اوّل پیش از ركوع، و در ركعت دوم بعد از ركوع. و نماز‌ آیات پنج قنوت، و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت، و در ركعت دوم چهار قنوت دارد.

مسأله 1127- مستحب است در قنوت دست‌ها را مقابل صورت، و كف آن‌ها را رو به آسمان و پهلوی هم نگه دارد، و غیر شست انگشت­های دیگر را به هم بچسباند، و به كف دست‌ها نگاه كند.

مسأله 1128- در قنوت هر ذكری بگوید اگرچه یك «سُبْحانَ اللهِ» باشد كافی است، و بهتر است بگوید:

«لااِلهَ الاّاللهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ، لااِلهَ اِلاَّ اللهُ العَلِی العَظیمُ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ اَلاَْرْضینَ السَّبْعِ وَما فیهنَّ وَما بَینَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ العَظیمِ وَالْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ العالَمینَِ».

مسأله 1129- مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند، ولی برای كسی كه نماز را به جماعت می‌خواند، اگر امام جماعت صدای او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نیست.

مسأله 1130- اگر عمداً قنوت نخواند قضا ندارد، و اگر فراموش كند و پیش از آن كه به ‌اندازۀ ركوع خم شود یادش بیاید، مستحب است بایستد و بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید، مستحب است بعد از ركوع قضا كند، و اگر در سجده یادش بیاید مستحب است بعد از سلام نماز قضا نماید.