در هفت مورد به جای وضو و غسل باید تیمّم كرد:
اوّل از موارد تیمّم
اوّل: آن كه تهیه آب به قدر وضو یا غسل ممكن نباشد.
مسأله 655- اگر انسان در آبادی باشد، باید برای تهیه آب وضو و غسل، به قدری جستجو كند كه از پیدا شدن آن ناامید شود، و اگر در بیابان باشد، چنانچه زمینِ آن پست و بلند است، باید در هر یك از چهار طرفبه اندازۀ پرتاب یك تیر قدیمی ـ كه با كمان پرتاب می‌كردند ـ در جست و جوی آب برود، و اگر زمین آن پست و بلند نیست، باید در هر طرف به اندازۀ پرتاب دو تیر جستوجو نماید.
مسأله 656- اگر بعضی از چهار طرف هموار و بعضی دیگر پست و بلند باشد، باید در طرفی كه هموار است به اندازۀ پرتاب دو تیر، و در طرفی كه هموار نیست به اندازۀ پرتاب یك تیر جست و جو كند.
مسأله 657- در هر طرفی كه یقین دارد آب نیست، در آن طرف جست و جو لازم نیست.
مسأله 658- كسی كه وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیۀ آب وقت دارد، اگر یقین دارد در محلی دورتر از مقداری كه باید جست و جو كند آب هست، باید برای تهیۀ آب برود، و اگر گمان دارد آب هست رفتن به آن محل لازم نیست، ولی اگر گمان او قوی باشد، بنابر احتیاط واجب باید برای تهیه آب به آن محل برود.
مسأله 659- لازم نیست خود انسان در جست و جوی آب برود، بلكه می‌تواند كسی را كه به گفتۀ او اطمینان دارد بفرستد، و در این صورت اگر یك نفر از طرف چند نفر برود كافی است.
مسأله 660- اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود، یا در منزل، یا در قافله آب هست، باید به قدری جست و جو نماید كه به نبودن آب یقین كند، یا از پیدا كردنِ آن ناامید شود.
مسأله 661- اگر پیش از وقتِ نماز جست و جو نماید و آب پیدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پیدا می‌كند، احتیاط واجب آن است كه دوباره در جست و جوی آب برود.
مسأله 662- اگر بعد از داخل شدن وقتِ نماز جست و جو كند و آب پیدا نكند و تا وقت نمازِ دیگر در همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پیدا می‌شود، احتیاط واجب آن است كه دوباره در جست و جوی آب برود.
مسأله 663- اگر وقت نماز تنگ باشد، یا از دزد و درنده بترسد، یا جست و جوی آب به قدری سخت باشد كه نتواند تحمّل كند، جست و جو لازم نیست.
مسأله 664- اگر در جست و جوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود معصیت كرده، ولی نمازش با تیمّم صحیح است.
مسأله 665- كسی كه یقین دارد آب پیدا نمی‌كند، چنانچه دنبال آب نرود و با تیمّم نماز بخواند، و بعد از نماز بفهمد كه اگر جست و جو می‌كرد آب پیدا می‌شد، نمازش باطلاست.
مسأله 666- اگر بعد از جست و جو آب پیدا نكند و با تیمّم نماز بخواند، و بعد از نماز بفهمد در جایی كه جست و جو كرده آب بوده، نماز او صحیح است.
مسأله 667- كسی كه یقین دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جست و جو با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه برای جست و جو وقت داشته، احتیاط واجب آن است كه دوباره نمازش را بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.
مسأله 668- اگر بعد از داخل شدن وقتِ نماز وضو داشته باشد، و بداند كه اگر وضوی خود را باطل كند تهیه آب برای او ممكن نیست یا نمی‌تواند وضو بگیرد، چنانچه بتواند وضوی خود را نگه دارد نبایدآن را باطل نماید.
مسأله 669- اگر پیش از وقت نماز وضو داشته باشد، و بداند كه اگر وضوی خود را باطل كند تهیه آب برای او ممكن نیست، چنانچه بتواند وضوی خود را نگه دارد، احتیاط واجب آن است كه آن را باطل نكند.
مسأله 670- كسی كه فقط به مقدار وضو یا به مقدار غسل آب دارد و می‌داند كه اگر آن را بریزد آب پیدا نمی‌كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد ریختن آن حرام است، و احتیاط واجب آن است كه پیش از وقت نماز هم آن را نریزد.
مسأله 671- كسی كه می‌داند آب پیدا نمی‌كند، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز وضوی خود را باطل كند، یا آبی كه دارد بریزد معصیت كرده، ولی نمازش با تیمّم صحیح است، اگرچه احتیاط مستحب آن است كه قضای آن نماز را بخواند.
دوم از موارد تیمّم
مسأله 672- اگر به واسطۀ پیری یا ترس از دزد و جانور و مانند این‌ها، یا نداشتن وسیله‌ای كه آب از چاه بكشد، دسترسی به آب نداشته باشد باید تیمّم كند. و همچنین است اگر تهیه كردن آن یا استعمال آن به قدری مشقّت داشته باشد كه مردم تحمّل آن را نكنند.
مسأله 673- اگر برای كشیدن آب از چاه، دلو و ریسمان و مانند این‌ها لازم دارد، و مجبور است بخرد یا كرایه نماید، اگرچه قیمت آن چند برابر معمول باشد باید تهیه كند، و همچنین است اگر آب را به چندین برابر قیمتش بفروشند، ولی اگر تهیه آن‌ها به قدری پول می‌خواهد كه نسبت به حال او آن مقدار ضرر دارد، واجب نیست تهیه نماید.
مسأله 674- اگر ناچار شود كه برای تهیۀ آب قرض كند، باید قرض نماید، ولی كسی كه می‌داند یا گمان دارد كه نمی‌تواند قرض خود را بدهد، واجب نیست قرض كند.
مسأله 675- اگر كندن چاه مشقّت ندارد، باید برای تهیه آب چاه بكند.
مسأله 676- اگر كسی مقداری آب بی منّت به او ببخشد باید قبول كند.
سوم از موارد تیمّم
مسأله 677- اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد، یا بترسد كه به واسطۀ استعمال آن مرض یا عیبی در او پیدا شود، یا مرضش طول بكشد، یا شدت كند، یا به سختی معالجه شود باید تیمّم نماید، ولی اگر آب گرم برای او ضرر ندارد، باید با آب گرم وضو بگیرد یا غسل كند.
مسأله 678- لازم نیست یقین كند كه آب برای او ضرر دارد، بلكه اگر احتمال ضرر بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، و از آن احتمال ترس برای او پیدا شود، باید تیمّم كند.
مسأله 679- كسی كه مبتلا به درد چشم است و آب برای او ضرر دارد، باید تیمّم نماید.
مسأله 680- اگر به واسطۀ یقین یا ترس ضرر تیمّم كند، و پیش از نماز بفهمد كه آب برایش ضرر ندارد، تیمّم او باطل است، و اگر بعد از نماز بفهمد، بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بخواند، و اگر وقت گذشته قضا نماید.
مسأله 681- كسی كه می‌داند آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند یا وضو بگیرد، و بعد بفهمد كه آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او صحیح است.
چهارم از موارد تیمّم
مسأله 682- هرگاه بترسد كه اگر آب را به مصرف وضو یا غسل برساند، خودِ او یا عیال و اولاد او یا رفیقش و كسانی كه با او مربوطند، ـ مانند نوكر و كلفت ـ از تشنگی بمیرند، یا مریض شوند، یا به قدری تشنه شوند كه تحمّل آن مشقّت دارد، باید به جای وضو و غسل تیمّم نماید؛ و نیز اگر بترسد حیوانی كه مال خود او است از تشنگی تلف شود، باید آب را به آن بدهد و تیمّم نماید؛ و همچنین است اگر كسی كه حفظ جانِ او واجب است به طوری تشنه باشد كه اگر انسان آب را به او ندهد تلف شود.
مسأله 683- اگر غیر از آب پاكی كه برای وضو یا غسل دارد، آب نجسی هم به مقدار آشامیدن خود و كسانی كه با او مربوطند داشته باشد، باید آب پاك را برای آشامیدن بگذارد و با تیمّم نماز بخواند، ولی چنانچه آب را برای حیوانش بخواهد باید آب نجس را به آن بدهد، و با آب پاك وضو و غسل را انجام دهد.
پنجم از موارد تیمّم
مسأله 684- كسی كه بدن یا لباسش نجس است، و كمی آب دارد كه اگر با آن وضو بگیرد یا غسل كند، برای آب كشیدن بدن یا لباس او نمی‌ماند، باید بدن یا لباس را آب بكشد و با تیمّم نماز بخواند، ولی اگر چیزی نداشته باشد كه بر آن تیمّم كند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند، و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.
ششم از موارد تیمّم
مسأله 685- اگر غیر از آب یا ظرفی كه استعمال آن حرام است آب یا ظرف دیگری ندارد، مثلاً آب یا ظرفش غصبی است و غیر از آن آب و ظرف دیگری ندارد، باید به جای وضو و غسل تیمّم كند.
هفتم از موارد تیمّم
مسأله 686- هرگاه وقت به قدری تنگ باشد كه اگر وضو بگیرد یا غسل كند، تمام نماز یا مقداری از آن بعد از وقت خوانده می‌شود، باید تیمّم كند.
مسأله 687- اگر عمداً نماز را به قدری تأخیر بیندازد كه وقت وضو یا غسل نداشته باشد معصیت كرده، ولی نماز او با تیمّم صحیح است، اگرچه احتیاط مستحب آن است كه قضای آن نماز را بخواند.
مسأله 688- كسی كه شك دارد اگر وضو بگیرد یا غسل كند، وقت برای نماز او می‌ماند یا نه، باید وضو و غسل را به جا آورد.
مسأله 689- كسی كه به واسطۀ تنگی وقت تیمّم كرده، چنانچه بعد از نماز آبی كه داشته از دستش برود، اگرچه تیمّم خود را نشكسته باشد، در صورتی كه وظیفهاش تیمّم باشد، باید دوباره تیمّم نماید.
مسأله 690- كسی كه آب دارد، اگر به واسطۀ تنگی وقت با تیمّم مشغول نماز شود و در بین نماز آبی كه داشته از دستش برود، چنانچه وظیفهاش تیمّم باشد احتیاط واجب آن است كه برای نمازهای بعد دوباره تیمّم كند.
مسأله 691- اگر انسان به قدری وقت دارد كه می‌تواند وضو بگیرد، یا غسل كند و نماز را بدون كارهای مستحبی آن مثل اقامه و قنوت بخواند، باید غسل كند یا وضو بگیرد، و نماز را بدون كارهای مستحبی آن به جا آورد، بلكه اگر به اندازۀ سوره هم وقت ندارد، باید غسل كند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند.
چیزهایی كه تیمّم به آن‌ها صحیح است
مسأله 692- تیمّم به خاك و ریگ و كلوخ و سنگ صحیح است، ولی احتیاط واجب آن است كه اگر خاك ممكن باشد به چیز دیگر تیمّم نكند، و اگر خاك نباشد با ریگ، و اگر ریگ نباشد با كلوخ، و چنانچه كلوخ هم ممكن نباشد با سنگ تیمّم نماید.
مسأله 693- تیمّم بر سنگِ گچ و سنگ آهك صحیح است، ولی تیمّم به گچ و آهك پخته و به سنگ معدن ـ مثل سنگ عقیق ـ باطل می‌باشد.
مسأله 694- اگر خاك و ریگ و كلوخ و سنگ پیدا نشود، باید به گرد و غباری كه در فرش و لباس و مانند این‌ها است تیمّم نماید، و چنانچه گرد پیدا نشود باید به گل تیمّم كند، و اگر گِل هم پیدا نشود، احتیاط مستحب آن است كه نماز را بدون تیمّم بخواند، و واجب است بعداً قضای آن را به جا آورد.
مسأله 695- اگر بتواند با تكاندن فرش و مانند آن خاك تهیه كند، تیمّم به گرد باطل است، و اگر بتواند گِل را خشك كند و از آن خاك تهیه نماید، تیمّم به گِل باطل می‌باشد.
مسأله 696- كسی كه آب ندارد، اگر برف یا یخ داشته باشد، چنانچه ممكن است باید آن را آب كند و با آن وضو بگیرد یا غسل نماید، و اگر ممكن نیست و چیزی هم كه تیمّم به آن صحیح است ندارد، احتیاط واجب آن است كه با برف یا یخ اعضای وضو یا غسل را نمناك كند، و اگر این هم ممكن نیست به یخ یا برف تیمّم نماید، ولی در دو صورت اخیر نمازی را كه خوانده باید قضا كند.
مسأله 697- اگر با خاك و ریگ چیزی ـ مانند كاه ـ كه تیمّم به آن باطل است مخلوط شود، نمی‌تواند بر آن تیمّم كند، ولی اگر آن چیز به قدری كم باشد كه در خاك یا ریگ از بین رفته حساب شود، تیمّم به آن خاك و ریگ صحیح است.
مسأله 698- اگر چیزی ندارد كه بر آن تیمّم كند، چنانچه ممكن است باید به خریدن و مانند آن تهیه نماید.
مسأله 699- تیمّم به دیوار گلی صحیح است، و احتیاط مستحب آن است كه با بودن زمین یا خاك خشك به زمین یا خاك نمناك تیمّم نكند.
مسأله 700- چیزی كه بر آن تیمّم می‌كند باید پاك باشد، و اگر چیز پاكی كه تیمّم به آن صحیح است ندارد، نماز بر او واجب نیستولی باید قضای آن را به جا آورد.
مسأله 701- اگر یقین داشته باشد كه تیمّم به چیزی صحیح است و به آن تیمّم نماید، بعد بفهمد تیمّم به آن باطل بوده، نمازهایی را كه با آن تیمّم خوانده باید دوباره بخواند.
مسأله 702- چیزی كه بر آن تیمّم می‌كند و مكان آن چیز باید غصبی نباشد، پس اگر بر خاك غصبی تیمّم كند، یا خاكی را كه مال خود او است بی اجازه در ملك دیگری بگذارد و بر آن تیمّم كند، تیمّم او باطل است.
مسأله 703- تیمّم در فضای غصبی باطل است، پس اگر در ملك خود دست‌ها را به زمین بزند، و بی اجازه داخل ملك دیگری شود و دست‌ها را به پیشانی بكشد، تیمّم او باطل می‌باشد.
مسأله 704- تیمّم به چیز غصبی، یا در فضای غصبی، یا بر چیزی كه در ملك غصبی است، در صورتی باطل است كه انسان بداند غصب است و عمدا تیمّم كند، و چنانچه نداند یا فراموش كرده باشد، تیمّم او صحیح است، ولی اگر چیزی را خودش غصب كند و فراموش كند كه غصب كرده و بر آن تیمّم كند، یا ملكی را غصب نماید و فراموش كند كه غصب كرده و چیزی را كه بر آن تیمّم می‌كند در آن ملك بگذارد، یا در فضای آن ملك تیمّم نماید، تیمّم او باطل است.
مسأله 705- كسی كه در جای غصبی حبس است، اگر آب و خاك او غصبی است، باید با تیمّم نماز بخواند.
مسأله 706- مستحب است چیزی كه بر آن تیمّم می‌كند، گردی داشته باشد كه به دست بماند و بعد از زدنِ دست بر آن، مستحب است دست را بتكاند كه گرد آن بریزد.
مسأله 707- تیمّم به زمین گود و خاك جاده و زمین شوره زار كه نمك روی آن را نگرفته مكروه است، و اگر نمك روی آن را گرفته باشد باطل است.
دستور تیمّم بدل از وضو
مسأله 708- در تیمّم بدل از وضو چهار چیز واجب است:
اوّل: نیت.
دوم: زدن كف دو دست با هم بر چیزی كه تیمّم به آن صحیح است.
سوم: كشیدن كف هر دو دست به تمام پیشانی و دو طرف آن از جایی كه موی سر می‌روید تا ابروها و بالای بینی، و احتیاطاً باید دست‌ها روی ابروها هم كشیده شود.
چهارم: كشیدن كف دست چپ به تمام پشت دست راست، و بعد از آن كشیدن كف دست راست به تمام پشت دست چپ.
دستور تیمّم بدل از غسل
مسأله 709- در تیمّم بدل از غسل، بعد از آن كه نیت كرد و (به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد) دست‌ها را به زمین زد و به پیشانی كشید، باید یك مرتبۀ دیگر دست‌ها را به زمین بزند و به پشت دست‌ها بكشد، و احتیاط مستحب آن است كه تیمّم را چه بدل از وضو باشد، چه بدل از غسل به این ترتیب به جا آورد: یك مرتبه دست‌ها را به زمین بزند و به پیشانی و پشت دست‌ها بكشد، و یك مرتبۀ دیگر به زمین بزند و پشت دست‌ها را مسح نماید.