من کسی را سراغ ندارم که تاریخ حیات این سید بزرگوار را به تفصیل نوشته باشد. آری گذشته از تألیفاتش بر منابع اندکی دست یافتم که ممکن است چیزهائی از آنها به طور اجمال راجع به تاریخ حیات وی استخراج نمود.
ما نخست آنها را ذکر میکنیم سپس آنچه را از آنها استخراج کردهایم میآوریم:
سید بزرگوار عبدالله بن نور الدین بن نعمت الله جزائری قدس الله اسرارهم – متولد در سال 1114(1)و متوفی در سنه 1173 در ذیل اجازه
صفحه / 102
کبیرهاش به تاریخ دوم جمادی الآخره سال 11686 در شمار علمائی که از سال 1097 تا آن سال بودهاند، مینویسد: «سید محمد طباطبائی پسر خواهر ملا محمد باقر مجلسی، علامهای محقق و دارای دانشی وسیع و روایت بسیار بود. او راست مصنفات زیاد که از جمله شرح مفاتیح ناتمام، و رسالهای در تحقق معنی ایمان است که فوائد مهمی را در آن آورده است و نسخهای از آن را به من داد.
من او را در اوقات اقامتش در بروجرد زیاد دیدم، و در بسیاری از مسائل فقهی و غیره با هم مذاکره کردیم، و دیدم که دریای مواجی است. او با کسانش به عراق منتقل شد و مدتی در آنجا ماند. آنگاه به قصد بازگشت به بروجرد از عراق بیرون آمد. چون به کرمانشاه رسید اهالی از وی خواستند در آنجا اقامت کند، او هم در آنجا ماندگار شد تا این که وفات یافت، رحمة الله علیه(2).»
عموی علامه ما قدس سره(3)در حاشیه مواهب السنیه مینوسید: «این سید محمد از بزرگان سروران مجتهدین و اعاظم علما و فقهاء راشدین، حاوی فروع و اصول، و جامع معقول و منقول بود. مصنفاتی دارد که از جمله کتاب شرح مفاتیح است. من بر دو جلد آن دست یافتم و رسالهای در تحقیق اسلام و ایمان و رسالهای در موالید پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و تعداد اولاد و زنان و ایام وفات و محل دفن آنها،
صفحه / 103
و شرحی بر زیارت جامعه (کبیره) و رسالهای در حکم روزه روز عاشورا. این رساله را به خط جدم سید جواد دیدهام که آن را از او دانسته است و جز اینها از رسائل. رسالهای هم به او نسبت میدهند در اسرار اشکال مخصوص به حروف تهجی.
میلاد شریف او در اصفهان اتفاق افتاده و چنانکه به خط جدم سید جواد رحمت الله علیه دیدهام محل اقامتش در نجف اشرف بوده است. مرقدش در بروجرد زیارتگاه معروفی است، مردم آن را زیارت میکنند و از آن تبرک میجویند. مرقدش در مقبره صوفیان نزدیک جاده و قلعه، در سمت راست خارج شهر، و سمت چپ کسی است که وارد شهر میشود.
شنیدهام وصیت کرده بود او را در راه زوار مشاهد مشرفه به خاک سپارند، به همین جهت در آنجا مدفون شده است. او طاب ثراه مدت زمانی را در این شهر (بروجرد) اقامت داشت. شنیدهام مردم بروجرد در سفری که به آنجا آمده بود از وی خواسته بودند در شهر آنها بماند و آنها را ارشاد و هدایت کند، زیرا بسیاری از آنها میل به تصوف داشتهاند و این به اغوای رؤسای صوفیه بوده است. او طاب ثراه چند فرزند داشت(4).»
صاحب روضات الجنات در شرح حال علامه بحر العلوم بعد از آنکه او را بدین گونه نام میبرد: «سید محمد مهدی بن سید مرتضی بن سید محمد حسنی حسینی طباطبائی» و قسمتی از مناقبش را ذکر میکند، مینویسد: «بدان که علت تعبیر وی از همنام ما علامه مجلسی به دائی اینست که جد امجد او سید محمد طباطبائی و پدر پدرش سید مرتضی … تا آنجا که میگوید: «این جناب اجل اقدم میر سید محمد طباطبائی از
صفحه / 104
متوطنین شهر بروجرد ایران بود، سپس با خانواده و کسانش به عتبات عالیات منتقل شد و مدتی مدید عمر خود را در آنجا صرف خدمت به اجداد امجاد خود کرد، آنگاه نظر شریفش بر این قرار گرفت که به وطن سابق خود مراجعت کند. چون به شهر کرمانشاه رسید، مردم آنجا به وی پیشنهاد کردند نزد آنها بماند و در شهر آنها اقامت گزیند. او هم مسئول ایشان را اجابت نمود و بقیه ایام زندگانیش را در آنجا بسر برد. و چون او در آنجا رحلت نمود، خانواده و کسانش به بروجرد منتقل شدند. آنها در آنجا بودند تا آنکه صاحب ترجمه (بحرالعلوم) در افق خاندان ایشان طلوع کرد و همت عالیش او را بر آن داشت تا به تحصیل و تک میل معلومات خویش اهتمام ورزد، و در دهه دوم زندگیش برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رهسپار شود، و در مجاورت جدش امیر المؤمنین علیه السلام بسر برد.
او (بحر العلوم) در آنجا در سایه عنایت مولی مرتضی(5)زندگی کرد و در همانجا نیز درگذشت. بقیه افراد بزرگوار قبیلهاش در نجف اشرف باقی ماندند، و به کارهای مهم اشتغال ورزیدند(6).»
سپس میپردازد به بیان وصف جد ما سید جواد(7) و عموی علامه ما(8) قدس سرهما.
شیخ بزرگوار خبیر نوری قدس سره مینویسد: «هفتم از اولاد ملا محمد صالح مازندرانی قدس سره و همسرش آمنه دختری است که
صفحه / 105
همسر عالم نحریر ابو المعالی کبیر بوده و او چهار پسر و دو دختر داشته است. یکی از پسرانش میر ابوطالب است و او دختری از خود باقی گذاشت که همسر دانشمند بزرگوار سید محمد بروجردی پسر سید عبد الکریم بن سید مراد – بقیه نسبش را مطابق آنچه ذکر کردیم میآورد – سپس سخن سید عبدالله جزائری را طبق آنچه ما از وی نقل کردیم نقل میکند، آنگاه میگوید: «سید محمد بروجردی دختری داشت که همسر استاد اکبر علامه بهبهانی طاب ثراه بود، و آن بانو مادر علامه آقا محمد علی بود، و هم پسری داشت و او سید بزررگوار سید مرتضی بوده. این سید مرتضی هم دو پسر از خود باقی گذاشت، یکی سید جواد پدر سید علینقی و او پدر عالم اجل اسعد میرزا محمود بروجردی معاصر قدس سره است.
حاج میرزا محمود در حاشیه «مواهب السنیه» اش که شرح کتاب الدرة الغرویة(9) است، در شرح حال اجدادش، بعد از ذکر سلسله پدرانش میگوید: «این سید محمد از بزرگان علماست … تا آنجا که مینویسد: مرقد او در شهر بروجرد مزار معروفی است.»
پسر دوم سید مرتضی، آیت خداوند در ز مین … سید محمد مهدی
صفحه / 106
مشهور به بحر العلوم است. خواهر ملا نصیر پسر ملا عبدالله پسر ملا محمد تقی مجلسی و دخترش همسر سید میر ابوطالب بودهاند، و از اینجا علامه طباطبائی (بحر العلوم) از دو سوی به مجلسی نسبت میرساند(10).»
………………………………………………………………………………………
1- گویا آیت الله فقید نظر به نوشته سید عبد اللطیف شوشتری در کتاب »تحفة العالم» داشته اند که این تاریخ را در تولد سید عبدالله آورده اند. مرحوم معلم حبیب آبادی در مکارم الآثار چون دیده این تاریخ ایرادی دارد، آن را در 1104 دانسته است، ولی دوست فاضل معاصر که خود از اهلبیت و اهل تحقیق است در مقدمه »تذکره شوشتر» با تحقیقاتی، تاریخ ولادت سید عبدالله را 1112 دانسته و صحیح نیز ه مین است.
2- اجازه کبیره، ص 175.
3- مرحوم حاج میرزا محمود بروجردی که خواهیم شناخت. مواهب السنیه در فقه از تألیفات اوست.
4- مواهب را در دسترس نداشتم که جای آن را مشخص کنم.
5- مرتضی در اینجا علی (ع) است ولی نام پدر بحرالعلوم هم مرتضی بوده و از اینجا کنایه ای بلیغ به کار برده است.
6- روضات الجنات، ج 7، ص 203.
7- برادر بحرالعلوم و جد سوم آیت الله بروجردی.
8- حاج میرزا محمود بروجردی عموی پدر آیت الله فقید.
9- الدرة الغرویه، همان منظومه و اشعار علامه بحرالعلوم در فقه است که معروف به »دره» می باشد. فقهای ما گاهی بحر العلوم را به خاطر آن »صاحب دره» می نامند. بنابراین مواهب السنیه حاج میرزا محمود بروجردی، شرح دره عمویش علامه بحرالعلوم است. دره غرویه هم به معنی درّ نجف است. در نجف معروف است و آن سنگ ریزه های بیابان نجف است که در فصل زمستان گاهی بر اثر ریزش باران شفاف و روشن می شود و آن را به صورت نگین انگشتر در می آورند. نویسنده خود یکی از آنها را دادم تراشیدند و نگین انگشتر کردم و سالها در دست داشتم. به هر کس می گفتم این در را از میان ریگزار نجف اشرف در بین مسجد سهله و نجف برداشته ام و از این قبیل ریگهای روشن و در مانند در آنجا زیاد است، باور ن می کرد.
10- فیض القدسی، ص 130.