علما و فقها و مجتهدین و حکما و فلاسفه و مراجع تقلیدی که از ميان
صفحه/ 31
خاندان طباطبا برخاستهاند، و حتی به لقب «طباطبا» شهرت داشتهاند، بسیارند. ولی ما در اینجا به جمعی از مشاهیر و بزرگان آنها اشاره میکنیم و میگذریم، آن هم تا آنجا که ما اطلاع داریم:
1 – امیر فیض الله بن غیاث الدین محمد طباطبائی قهپائی اصفهانی، از علمای اما میه قرن یازدهم هجری که از تلامذه مقدس اردبیلی، متوفی 993 و از مشاهیر اساتید ملا محمد تقی مجلسی متوفی 1070 بوده و از تألیفات اوست: حاشیه مبحث الهیات شرح تجرید قوشچی، و سال وفات و مشخص دیگری بدست نیابد(1).
این امیر فیضالله، استاد علامه مجلسی پسر محمد تقی مجلسی هم بوده است. از وی در کتاب «علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین» در بخش «استادان علامه مجلسی» سخن گفتهایم(2).
2 – سید امیر معین الدین محمد اشرف بن حبیب الله حسنی طباطبائی که در سال 1021 از شیخ بهائی اجازه گرفته، و از اوست ارجوزهای به نام «مزیج الاحتیاج» در حج، و «دره حائریه» که هر دو چاپ شده است(3).
3 – میر شرف الدین علی بن حجتالله طباطبائی شولستانی، شارح اثنی عشریه صاحب معالم، و شرح مختصر نافع محقق حلی، و استاد علامه مجلسی اول و دوم، مقیم نجف اشرف و متوفی در آنجا بسال 1060 هـ . ق(4).
4 – میرزا رفیع الدین طباطبائی نائینی استاد علامه مجلسی متوفی بسال 1080هـ . ق، از مفاخر حکما و علمای نیمه دوم سده یازدهم هجری، مشهور به «میرزا رفیعا». علامه مجلسی شاگرد وی در اجازاتش از وی به «سید
صفحه /32
الحکماء المتألهین» و «قدوة الحکماء المتألهین» تعبیر میکند(5).
5 – میر محمد قاسم طباطبائی قهپائی اصفهانی، شاگرد شیخ بهائی و استاد دیگر علامه مجلسی است. علامه مجلسی از وی بعنوان پنجمین استادش بعد از میرزا رفیعای نائینی نام می برد. تاریخ وفاتش به دست نیامد(6).
6 – میر محمد سعید بن میر محمد قاسم طباطبائی نامبرده، معاصر علامه مجلسی، از دانشمندان بزرگ و مؤلف کتابهای مفاتیح الاحکام در شرح آیات الاحکام و حاشیه بر حاشیه ملا عبدالله یزدی، متوفی بسال 1092 هـ . ق(7).
7 – ابوالمعالی طباطبائی کبیر، سید بزرگوار و علامه نحریر، از علمای بزرگ اصفهان و داماد ملا محمد صالح مازندرانی و آمنه بیگم دختر علامه مجلسی اول، و نیز باجناق سید عبدالکریم طباطبائی جد ششم آیتالله بروجردی. ابو المعالی کبیر از طرفی هم جد مادری آیتالله بروجردی است. زیرا میر ابوطالب پسر او پدر زن سید محمد طباطبائی بروجردی است.
8 – میر ابوطالب طباطبائی اصفهانی، سید علامه بزرگوار، پسر ابو المعالی کبیر و پدر زن سید محمد طباطبائی بروجردی جد پنجم آیتالله بروجردی و خود داماد ملا عبدالله مجلسی پسر دوم علامه محمد تقی مجلسی است. بنابراین دختر او که از دو سوی به مجلسی اول نسبت میرساند نیز جده آیتالله بروجردی است، و با توجه به این که میر
صفحه / 33
ابوطالب، یعنی دختر دیگر آمنه بیگم، مادر سید محمد طباطبائی بودهاند، لذا خاندان آیتالله بروجردی از سه سوی به علامه مجلسی نسبت میرسانند.
9 – علامه وحید میر سید حسن طباطبائی، پسر میر ابوطالب نامبرده.
10 – فقیه الزمان حاجی سید محمد طباطبائی پسر سید حسن یاد شده.
11 – دانشمند بزرگوار آقا سید عبدالله طباطبائی نوه میر سید حسن نامبرده، مقیم کازرون که از دودمان او سادات طباطبائی کازرون از دختر زادگان مجلسی اول را تشکیل میدهند(8).
12 – سید محمد طباطبائی اصفهانی بروجردی، پسر سید عبدالکریم طباطبائی، از فقها و حکمای عصر، استاد وحید بهبهانی و پدر زن وی، و جد پنجم آیتالله بروجردی که این کتاب شرح زندگانی او و دودمان وی است. چنانکه گفتیم وی نوه مجلسی اول و ملا محمد صالح مازندرانی از آمنه بیگم دختر مجلسی، و همسرش نیز دختر میر ابوطالب پسر ابوالمعالی کبیر است.
13 – سید مرتضی طباطبائی بروجردی پسر سید محمد طباطبائی نامبرده از علمای اعلام عصر و متوفی بسال 1204 هـ . ق در کربلای معلی.
14 – سید محمد مهدی طباطبائی مشهور به بحرالعلوم، نوه سید محمد طباطبائی و پسر سید مرتضی نامبرده، شاگرد وحید بهبهانی و شیخ یوسف بحرانی، و فقیه نامی و مرجع تقلید مطلق عصر خویش، مقیم نجف اشرف، و متوفی در آنجا به سال 1212 هـ . ق(9).
صفحه / 34
علامه بحرالعلوم درخشندهترین چهره علمای دودمان طباطبائی، و عموی جد دوم آیتالله بروجردی است. شرح حال مفصل او را در کتاب «استاد کل وحید بهبهانی» آوردهایم و در این کتاب نیز به اختصار شناخته شده است(10).
15 – سید محمدرضا طباطبائی پسر علامه بحرالعلوم و سر دودمان خاندان بحرالعلوم نجفی، از شاگردان میرزای قمی است. کلیه افراد این خاندان تا زمان ما از هفت پسر او هستند و آنها: سید حسین، سید عبدالحسین، سید محمد تقی، سید علی، سید کاظم، سید محمد علی و سید جواد میباشند که بعضی از آنها از علمای بزرگ و فقها بودهاند. سید محمد رضا بحر العلوم در سال 1253 هـ . ق از دنیا رفت.
16 – سید حسین بحرالعلوم (1221- 1306) پسر سید محمد رضا از علمای بزرگ و رؤسای شیعه در نجف اشرف بوده است. او را علامه محقق و فقیه مدقق خواندهاند، و شاگرد صاحب جواهر و شریف العلماء مازندرانی، و شیخ حسن کاشف الغطا بوده است.
17 – سید علی بحرالعلوم (1224 – 1298) از نوابغ علما و شاگرد صاحب جواهر، و شیخ علی کاشف الغطا بوده و ریاست و زعامت حوزه علمیه نجف به او منتهی شد. از تألیفات او کتاب «برهان قاطع» شرح مختصر نافع محقق حلی در سه جلد بزرگ است.
18 – سید محمدتقی بحر العلوم (1219 – 1289) از علمای بزرگ حوزه نجف، بلکه زعیم آن بود. از تألیفات او «قواعد الاصول» است. او
صفحه / 35
داماد سید علی طباطبائی صاحب ریاض بوده است.
19 – سید حسن بن سید محمدتقی بحر العلوم در گذشته بعد از 1289، از شاگردان فاضل اردکانی است.
20 – سید محسن بن سید حسین بحر العلوم (1226 – 1318) از شاگردان پدرش و عمویش صاحب برهان و شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی بوده است و از مجتهدین نجف به شمار میرفت.
21 – سید محمد بن سید محمد تقی بحر العلوم (1261 – 1326) شاگرد عمویش صاحب برهان، و شیخ راضی آل یاسین، و سید حسین کوهکمری، و بعد از عمویش زعیم مطلق و مرجع تقلید بود. کتاب «بلغة الفقیه» در فقه استدلالی از تألیفات اوست.
22 – سید هاشم بحر العلوم پسر سید علی بحر العلوم (1255 – 1284)(11) از شاگردان بزرگ میرزای شیرازی، و مقرر تقریرات او، و دارای رسائلی در فقه و اصول است.
23 – سید جعفر بن سید محمد بحر العلوم صاحب «بلغة الفقیه»، متوفای سال 1334، از علما و مدرسین بزرگ نجف اشرف.
24 – سید حسن بن سید ابراهیم بحر العلوم (1282 – 1355) از فقها و علمای نجف، شاگرد شریعت اصفهانی و نیز از مشاهیر ادبا و شعرای نجف بوده است.
25 – سید جعفر بن سید محمد باقر بن سید علی بحر العلوم (1289 – 1377) از شاگردان سید محمد کاظم طباطبائی یزدی و آخوند خراسانی، و سید محمد بحرالعلوم صاحب بلغه است، مؤلف کتابهای «تحفة العالم» در شرح خطبه معالم در دو جلد بزرگ، و «اسرار العارفین»،
صفحه / 36
شرح دعای کمیل، و «بغیة الطالب» که همگی چاپ شده است.
26 – سید مهدی پسر سید محسن بن سید حسین بحر العلوم (1302- 1335) از شاگردان آخوند خراسانی، و سید محمد بحر العلوم صاحب بلغه بود. از تألیفات او حاشیه معالم الاصول، و منظومهای در اصول با شرح آنست.
27 – سید مهدی پسر سید محمد پسر سید محمد تقی بحر العلوم متوفی در 1313 شاگرد پدرش سید محمد بحر العلوم صاحب بلغه و میرزای شیرازی و مورد اعتماد کامل او.
28 – سید محمد تقی بحر العلوم شاگرد میرزا محمد حسین نائینی، و آقا ضیاء الدین عراقی، و حاج شیخ محمد حسن اصفهانی، و آقا سید ابو الحسن اصفهانی، و صاحب تألیفات گرانقدر در فقه و اصول و غیره است.
29 – سید محمد صادق بحر العلوم، برادر کوچک سید محمد تقی بحر العلوم، نیز از علمای بزرگ و صاحب نظر، از شاگردان آیتالله اصفهانی و آیتالله نائینی، بسیاری از کتب نفیس تاریخ و رجال و تراجم و فهارس را تصحیح و تحشیه و چاپ و منتشر کرده است.
30 – سید علی بحر العلوم پسر هادی بن سید علینقی بحر العلوم (1314 – 1380) از علمای اعلام نجف و شاگرد آیتین نائینی و اصفهانی و از اعضاء مهم مجاهدین انقلاب عراق بر ضد استعمار انگلیس بود.
31 – سید علی بن سید محمد علی طباطبائی، خواهرزاده و داماد و شاگرد استاد کل وحید بهبهانی، متوفای سال 1231 که به علت تألیف کتابش «ریاض المسائل» شرح مختصر نافع محقق حلی، معروف به
صفحه / 37
«صاحب ریاض» است. صاحب ریاض از فقهای بزرگ و مراجع تقلید و مقیم شهر مقدس کربلا بوده است و هم سر دودمان علمای طباطبائی آل صاحب ریاض آنجاست(12).
32 – سید محمد طباطبائی، که به واسطه صدور فتوای جهاد با روس به هنگام اشغال بعضی از شهرهای مسلمان نشین قفقاز توسط آنها، معروف به سید محمد مجاهد است. کتابهای «مناهل» در فقه، و «مفاتیح» در اصول از جمله کتب گرانقدر اوست. بسال 1242 از دنیا رفت. سید محمد مجاهد شوهر تنها دختر علامه بحر العلوم بوده است(13).
33 – سید محمد مهدی طباطبائی پسر کوچکتر صاحب ریاض، متوفی بسال 1260، مؤلف کتاب اصالة البرائة و غیره، و مدفون در کربلا. او نیز از فقهای بنام بوده است.
34 – میرزا علینقی طباطبائی پسر سید حسن پسر سید محمد مجاهد، از علما و فقهای خاندان صاحب ریاض، متوفی در کربلا بسال 1289 و مدفون در آنجا(14).
35 – میرزا ابو القاسم حجت طباطبائی بن سید حسن بن سید محمد مجاهد، از فقهای نامی خاندان صاحب ریاض، شاگرد فقیه اعظم حاج شیخ مرتضی انصاری متوفی بسال 1309(15).
36 – میرزا محمد تقی قاضی طباطبائی تبریزی، از فقهای عصر و مرجع تقلید آذربایجان، شاگرد وحید بهبهانی. وی در سال 1220 یا
صفحه / 38
1222 وفات یافت. او نیای اعلای سادات قاضی طباطبائی تبریز، و جد سوم استاد فقید سید محمد حسین طباطبائی فیلسوف نامدار عصر اخیر است(16).
37 – حاج میرزا یوسف مجتهد طباطبائی تبریزی، عموزاده میرزا محمد تقی قاضی طباطبائی نامبرده که مانند او شاگرد وحید بهبهانی و پس از وی مرجع تقلید آذربایجان بوده است. کتابهای زهر الحساب، رساله خراجیه، رساله جهادیه، رساله مسودة الخدود فی بیان الحدود از تألیفات اوست(17).
38 – میرزا محمود طباطبائی، پسر میرزا علی اصغر شیخ الاسلام بن میرزا محمد تقی قاضی طباطبائی، از شاگردان بزرگ حاج شیخ مرتضی انصاری، متوفی بسال 1310 و مؤلف کتابهای: ابداء البداء، حقایق الحقایق، شرح قوانین میرزای قمی و حاشیه بر کلیات ابو البقا(18).
39 – نظام العلما – میرزا رفیع الدین بن میرزا علی اصغر مستوفی بن میرزا رفیع الدین ابن میرزا ابوطالب وزیر ابن میرزا سلیم، نائب الصدر طباطبائی تبریزی، از افاضل علما و اکابر ادبای تبریز است. در سال 1326 در تبریز فوت شد و مقبرهاش در صحن حضرت معصومه سلام الله علیها در قم معروف است.
تألیفات زیاد دارد. مؤلف ریحانة الادب 13 کتاب او را نام برده و میگوید فهرست همه آنها که اغلب در تبریز چاپ شده، در آخر کتاب مقالات نظامیه او مذکور است.(19) کتاب «حقیقة الامر» وی در جبر و
صفحه / 39
تفویض از کتب ذی قیمت اوست و از آن میزان فضل وی آشکار است.
40 – حاجی میر سید حسین مجتهد طباطبائی کازرونی، معاصر آقا باقر بهبهانی که جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول بوده است. او سر سلسله علما و سادات طباطبائی کازرون است. جد اعلای او از جبلعامل به نیشابور آمده و یکی از آنها وارد کازرون شده و این سلسله را در آنجا پی ریزی نموده است(20).
41 – حاجی سید حسین طباطبائی کازرونی، فرزند سید عباس فهلیانی است که از قصبه فهلیان ممسنی فارس (کهکیلویه) وارد کازرون شده و رحل اقامت افکنده است. سید حسین افضل فضلای عصر بود و شعر عربی را بسیار خوب میگفت. سال 1290 وفات یافت(21).
42 – حاجی سید عباس مجتهد طباطبائی کازرونی، پسر آقا سید حسین نامبرده، حاوی معقول و منقول و جامع فروع و اصول، از شاگردان شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر، و حاج شیخ مرتضی انصاری. ده روز پیش از وفات پدرش در سال 1290 در شیراز بدرود حیات گفت(22).
43 – میر علینقی طباطبائی بهبهانی متوفی بسال 1162، از علمای مبرز و جامع معقول و منقول، شاگرد حاج ملا احمد نراقی، و سید صدر الدین عاملی است.
44 – میر محمد صالح طباطبائی بهبهانی، پسر میر علینقی نامبرده از علما و فقهای شاگردان حاج شیخ مرتضی انصاری، متوفی بسال 1311(23).
صفحه / 40
45 – حاج سید حسین طباطبائی بهبهانی، از علمای بزرگ بهبهان، فرزند میر محمد صالح طباطبائی یاد شده، شاگرد شیخ عباس کاشف الغطا و دیگر بزرگان نجف اشرف و متوفی بسال 1351(24).
46 – سید محمد صادق طباطبائی همدانی، از فقهای بزرگ و علمای نامی، شاگرد شیخ محمد حسین صاحب فصول که به گفته «المآثر و الآثار» : «از عظماء رؤساء دین و اجله فقها و مجتهدین بود. در طهران مینشست، به مقام بزرگواری و بسط ید و نفاذ حکم و قبول عامه که او را داشت کمتر کسی رسیده است.» در سال 1300 در تهران وفات یافت، و در شمال قصبه حضرت عبدالعظیم مدفون شد و مزارش معروف است(25).
47 – سید محمد طباطبائی، پسر سید محمد صادق طباطبائی همدانی از رهبران مشروطه، که با همت و حسن نیت و پشتکار او، و دیگر رهبران روحانی، حکومت مشروطه در ایران تأسیس شد. آقا سید محمد طباطبائی از علمای بزرگ تهران بود و در سال 1299 شمسی زندگانی را وداع گفت(26).
48 – میرزا ابو الحسن جلوه بن سید محمد طباطبائی اصفهانی زوارهای مقیم تهران و معروف و متخلص به «جلوه» از بزرگان فلاسفه اسلامی، و از احفاد سید الحکماء المتألهین میرزا رفیع الدین طباطبائی نائینی استاد علامه مجلسی است که قبلا از وی نام بردیم. در سال 1314 هـ . ق در تهران وفات نمود، و در ابن بابویه مدفون شد. اثبات الحرکة الجوهریه که در حاشیه شرح هدایه ملا صدرا چاپ شده، حواشی اسفار، ربط الحادث
صفحه / 41
القدیم، که در شرح هدایه اثیریه ملاصدرا چاپ شده است، و دیوان اشعار از تألیفات اوست. میرزا ابو الحسن جلوه ازدواج نکرد، و بلاعقب از دنیا رفت(27).
49 – سید محمد طباطبائی فشارکی اصفهانی، از مفاخر فقها و مجتهدین، شاگرد میرزا محمد حسن شیرازی، و استاد میرزا محمد حسین نائینی و حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود، از ریاست و مرجعیت صرفنظر نمود، و فقط به تدریس پرداخت. کتابهای: الفروع المهدیه، الاغسال، اصالة البرائه از تألیفات اوست. بسال 1316 یا 1318 در نجف اشرف رحلت کرد.(28)
50 – سید جواد طباطبائی بروجردی، جد سوم آیتالله بروجردی که دانشمندی بزرگوار بود. او برادر کوچکتر علامه بحرالعلوم است که پس از مراجعت پدرش سید مرتضی بروجردی به نجف، در بروجرد ماند، و در سال 1242 همان جا درگذشت. فرزندان او و بعضی از عمو زادگانش سادات طباطبائی بروجرد را تشکیل میدهند.
51 – میرزا علینقی طباطبائی بروجردی، پسر سید جواد نامبرده و جد دوم آیتالله بروجردی، از فقها و مرجع تقلید غرب ایران بوده، و در سال 1249 از دنیا رفته است.
52 – حاج میرزا محمود طباطبائی بروجردی، پسر میرزا علینقی، متوفای سال 1300، عموی پدر آیتالله بروجردی، از فقهای بزرگ و مرجع تقلید غرب ایران (بعد از پدرش).
53 – میرزا ابوالقاسم طباطبائی بروجردی، پسر دیگر میرزا علینقی، از
صفحه / 42
فقهای بزرگ و علمای دودمان سید محمد طباطبائی.
54 – سید هبةالله طباطبائی بروجردی، پسر بزرگ حاج میرزا محمود، از مجتهدین و مراجع تقلید، بسال 1313 یا 1314 درگذشت.
55 – سید ابو المجد طباطبائی، پسر دیگر حاج میرزا محمود، که دانشمندی فاضل بوده است.
56 – سید فخر الدین طباطبائی، پسر سید جمال الدین پسر عموی آیتالله فقید، عالم عامل که اندکی بعد از پدرش در سال 1313 درگذشت.
57 – سید نورالدین طباطبائی، پسر دیگر سید جمال الدین که عالمی فقیه و متقی بوده، و در زمان پدرش بسال 1330 بلاعقب درگذشت.
58 – سید اسماعیل طباطبائی پسر میرزا بابا پسر سید جعفر بن سید مرتضی بروجردی، از علما و فضلای طائفه بوده است.
59 – سید عبدالرحمن بن میرزا ابو القاسم بن میرزا علینقی، از علما و فقهای طائفه بوده است و بسال 1323 در بروجرد وفات یافت.
60 – سید محمد طباطبائی پسر سید فضل الله، دائی آیت الله بروجردی، که عالمی عابد بوده است.
61 – سید محمد علی طباطبائی پسر سید عابد، دانشمند بزرگوار، از بروجرد برای تحصیل به اصفهان رفت، سپس عازم نجف اشرف شد، از شاگردان شریف العلمای مازندرانی و علمای طبقه او بوده، آنگاه به بروجرد بازگشت و از آن پس به شهر ری رفت و در آنجا درگذشت.
62 – سید علی طباطبائی پسر میرزا احمد طباطبائی پسر میرزا علینقی، پدر آیتالله بروجردی، که دانشمندی متقی بوده و در سال 1329 در بروجرد وفات یافت.
صفحه / 43
63 – سید نعمت الله طباطبائی، عالم فاضل و استاد اوائل آیتالله بروجردی که طبق نوشته خودشان در این کتاب، قسمتی از علوم مقدماتی را نزد وی خوانده است.
64 – میر غیاث الدین طباطبائی یزدی، از علمای عصر، استاد ابو الحسن علی بن حسن زوارهای، مفسر معروف که تفسیرش معروف به تفسیر زوارهای است. پسرش میر سامع بانی مسجد زواره موسوم به سامعالدین است.
65 – سید حسن بن مرتضی طباطبائی یزدی حائری معروف به نحوی نواده میر غیاثالدین نامبرده، متوفی در کربلا بسال 1315 هـ .ق.، از اوست ارجوزهای(29) در بدیع متضمن هفتصد و چهار بیت که در سال 1297 از نظم آن فراغت یافت، و نیز ارجوزهای در علم بیان، در هفتصد و سی و چهار بیت که در همان سال به اتمام رسیده است. و نیز ارجوزه دیگری به نام «سرائر المستبصره فی نظم التبصره» در فقه که تبصره علامه حلی را به نظم کشیده است. و ارجوزه دیگری به نام «حقائق المعانی» در علم معانی و در همان سال به پایان برده است(30).
66 – آیتالله سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، مؤلف کتاب «العروة الوثقی» و کتب گرانقدر دیگر، و متوفی بسال 1337، از مراجع عالیقدر تقلید و فقهای نامی.
67 – آیتالله سید محسن طباطبائی حکیم، از فقهای بزرگ و مراجع تقلید عصر اخیر متوفی بسال 1390، و مؤلف کتاب ذیقیمت
صفحه / 44
«مستمسک عروة الوثقی».
68 – سید حسن بن سید اسماعیل بن سید عبد الباقی طباطبائی، از سادات طباطبای زواره، و طایفه میر عابدین، معروف به سید حسن مدرس که به اصفهانی و قمشهای هم معروف است.
مرحوم مدرس از شاگردان میرزای شیرازی، و از علمای بزرگ بعد از مشروطه، و یکی از پنج علمای طراز اول که باید در مجلس شورا ناظر بر تصویب قوانین مملکتی باشند، پایداری و مردانگی آیتالله سید حسن مدرس در مقابل زورگویان و مخصوصاً رضاخان پهلوی، مشهور است، که در نتیجه از طرف وی تبعید شد، و در سال 1317 شمسی در کاشمر به دستور رضاخان به شهادت رسید، و مرقدش در آنجا زیارتگاه است.
69 – آیتالله حاج آقا حسین طباطبائی قمی، از فقها و مجتهدین و مراجع تقلید، درگیری وی با رضاخان پهلوی در امر کشف حجاب و اتحاد شکل، و تبعید وی از طرف رضاخان به عتبات را همه میدانند. آیتالله قمی در سال 1366 هـ .ق در نجف اشرف بدرود حیات گفت.
70 – آیتالله حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی، بزرگترین مرجع تقلید شیعه در نیم قرن گذشته و درخشندهترین چهره فقهای خاندان طباطبائی متوفی بسال 1340 شمسی.
………………………………………………………………………………………………………..
[1] – ریحانة الادب، ج 3، ص 326.
2 – علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، چاپ اول، ص 109.
3- تاریخ اردستان، بخش اول، ص 185.
4- علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص 98.
5 – علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص 85.
6- علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص 88.
7- علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص 89.
8 – مأخذ شناخت این چهار تن از شماره 8 تا 11 »مرآت الاحوال جهان نما، بخش یکم» ص 140 است.
9- جای تأسف دارد که امسال مصادف با دویست مین سال وفات علامه بحرالعلوم بود و یادواره ای برای او گرفته نشد. همان طور که جا داشت امسال به مناسبت سی ا مین سال وفات آیت الله بروجردی کنگره ای در حوزه عل میه قم گرفته می شد که نشد.
10- نگاه کنید به زندگانی وحید بهبهانی، چاپ دوم، ص 171.و علامه مجلسی، ص 559. و مقدمه رجال بحرالعلوم، جلد اول.
11- شاید 1394 باشد.
12- شرح زندگانی وحید بهبهانی، ص 190.
13 – همان مأخذ، ص 259، شرح ماجرای فرمان جهاد او را با تحلیل در آنجا آورده ایم.
14- همان مأخذ، ص 266.
15- اعلام الشیعه، نقباء البشر، ج 1 ص 65.
16 – شرح زندگاني وحيد بهبهاني، ص 229.
17- همان مأخذ، ص 231.
18- تاریخ اردستان، ص 174.
19- ریحانة الادب، ج 4، ص 215.
20 – فارسنامه ناصری، گفتار دوم، ص 252.
21- همان مأخذ، ص 252.
22- همان مأخذ، ص 252.
23- همان مأخذ، ص 269.
24 – همان مأخذ، ص 269.
25 – المآثر و الآثار، ص 150.
26 – منابع مختلف.
27 – ریحانة الادب، ج 1، ص 177.
28 – ریحانة الادب، ج 3، ص 220.
29 – ارجوزه، قصیده ای است که از بحر الرجز باشد، و بحر الرجز از بحور علم بدیع و شعر شناسی است.
30- تاریخ اردستان، ص 176.