پس از شروع بناى مسجد، آيتالله العظمى بروجردى به فكر افتادند، اين بناى پرشكوه و با عظمت را با تاسيس كتابخانهاى مهم و مجهز تكميل كنند. اعلام اين موضوع و تصميم ايشان در محافل علمى و دينى، با شور و شعف خاصى استقبال شد. به راستى اين بناى مجلل بدون كتابخانهاى مناسب، ناقص به نظر مىرسيد. آيتالله العظمى بروجردى به اين نقيصه به خوبى پى برده بودند، از اين رو به طور جدى تصميم گرفتند هم زمان با بناى مسجد، تدريجا كتب كتابخانه را نيز تهيه كنند. ايشان در مرحله اول، 500 جلد و در مرحله دوم 2500 جلد از كتابخانه شخصى خودشان اهدا فرمودند. سپس بعضى از علما و افراد خير كتابخانههاى خود را چه شخصا و چه با وصيت، به اين كتابخانه تازه تاسيس منتقل كردند.
از جمله آيتالله حاجآقا محمد مقدس اصفهانى (از علماى بزرگوار، پارسا و وارسته اصفهان كه مدتى هم در قم از محضر آيتالله العظمى بروجردى استفاده كرده بود و مورد احترام عموم علما و فضلاى حوزه به خصوص آيتاللهالعظمى بروجردى بودند) وصيت كردند كتابخانهشان را كه در حدود دو هزار جلد كتاب نفيس و متنوع (اعم از چاپى و خطى) بود از اصفهان به قم آورده به اين كتابخانه اهدا نمايند.
در تاريخ 27 شوال سال 1380 ق (پانزده روز پس از ارتحال معظمله) كتابخانه مسجد اعظم رسما افتتاح شده است. البته قرار بود مراسم افتتاح در نيمه شعبان 1380 ق و با حضور ايشان انجام شود و در اين خصوص، دعوتنامههايى پخش شده و طى اعلاميهاى به اطلاع عموم رسيده بود، اما به علتحادثهاى كه براى ايشان پيش آمده و باعثشكستگى در ناحيه پاى ايشان شده بود، افتتاح به روز جمعه هفتم شوال موكول مىشود. صبح روز جمعه در حالىكه همه منتظر تشريف فرمايى ايشان بودهاند، ناگهان به عارضه قلبى دچار شده و حالشان بسيار وخيم مىشود و بعد از چند روز منجر به رحلت ايشان مىشود. سرانجام كتابخانه مسجد اعظم پانزده روز پس از ارتحال ايشان در تاريخ مذكور (27 شوال 1380 ق) كه مطابق با 25 فروردين 1340 مىباشد، با حضور آيتالله زاده بروجردى آقا سيد محمد حسن افتتاح مىشود.
پس از رحلت آيتالله العظمى بروجردى، به مرور علما، فضلا، تجار، ناشران، نويسندگان و افراد خير با اهداى كتابهاى ارزنده به تجهيز اين كتابخانه پرداختند كه اسامى ايشان در دفتر «اهدا كنندگان» كتابخانه ثبتشده است. از جمله: امام خمينىرحمه الله، آيتالله مرعشى نجفىرحمه الله، حجة الاسلام سيدمحمدحسن طباطبايى (آيت الله زاده بروجردى)، آقا سيدهادى روحانى، حاج شيخ باقر نهاوندى واعظ، شيخ احمد آل اسحاق، آيتالله حاج سيد مصطفى صفايى خوانسارى، آقا جمالالدين فدايى اراكى، آقاى سيدفضل الله بنافتى، حاج سيدهاشم رسولى محلاتى و آيتالله زاده خوانسارى مىباشند.
اما دو نفر بيشترين كتاب را (پس از ارتحال آيتالله العظمى بروجردى) به كتابخانه اهدا كردهاند:
يكى آيتالله حاج آقا سيدحسن فريد محسنى اراكى كه طبق وصيتشان، كتابهاى چاپى ايشان (حدود دو هزار جلد) به كتابخانه اهدا شد. كتابهاى خطى معظم له هم به آستان قدس رضوى اهدا شده است.
ديگرى مرحوم حاج محمد رمضانى مدير انتشارات «كلاله خاور» تهران بوده كه حدود چهل هزار جلد كتاب چاپى و سنگى بويژه ديوان اشعار فارسى (ايشان اكثر ديوان هاى كوچك و بزرگ را گرد آورده بود كه اينك در كتابخانه موجود است) همچنين دوهزار جلد از كتب لاتين به زبانهاى فرانسه، آلمانى، روسى، انگليسى و تركى و ارزندهتر از همه بيش از دو هزار جلد كتاب خطى ايشان به كتابخانه اهدا شده است.
آقاى رمضانى در اواخر عمر خود اين كتابها را به قم انتقال داده بود و در خانهاى اجارهاى به طور موقت نگهدارى مىكرد تا كتابخانهاى به عنوان صاحبالامر – عجل الله تعالى فرجه الشريف – تاسيس نموده و آنها را در اختيار عموم قرار دهد. اين امر چنان قطعى بود كه همه كتابهاى چاپى و خطى را به مهر مربوط، ممهور كرده بود، اما اجل مهلت نداد تا اين نيت پاك جامه عمل بپوشد. پس از رحلت ايشان با تلاش مسئولان وقت كتابخانه و مرحوم حاج آقا مهدى آيتاللهزاده گلپايگانى، بازماندگان محترم ايشان، اين ذخيره را در اختيار كتابخانه مسجد اعظم قرار دادند.
ساختمان كتابخانه مسجداعظم
كتابخانه در سمت غربى صحن مسجد اعظم واقع شده و يك مخزن به وسعت 176 مترمربع و دو طبقه و دو سالن مطالعه و يك اتاق به عنوان «دفتر كتابخانه» دارد. سالنها هر كدام به مساحت 5 در 5/17 متر و ابعاد دفتر كتابخانه 3 در 5 متر مىباشند و با يك راهرو 2 در 5 به هم مربوط مىشوند. ساختمان آن، كه توسط معمار لرزاده انجام گرفته، با مهارت خاصى ايجاد شده و بسيار جالب و مورد توجه اهل فن مىباشد.
رياست اين كتابخانه از بدو تاسيس از طرف آيتاللهالعظمى بروجردى به مرحوم آيتالله شيخ ابوالقاسم دانش آشتيانى واگذار شده بود. ايشان هم با كفايت و كاردانى خاص خود به توسعه كتابخانه پرداختند. سرانجام در سال 1375 شمسى به علت كهولتسن، طى نامهاى، كتابخانه را به شوراى عالى حوزه علميه قم واگذار كردند.
آيتاللهالعظمى بروجردى عنايتخاصى به اين كتابخانه داشتند به نحوى كه در مدت يك سال (با همه مشاغل و گرفتارى)، چندبار از آن بازديد به عمل مىآوردند و از نزديك دستورات لازم را به متصديان امر مىدادند. ايشان اشتياق زيادى داشتند كه طى جشن باشكوهى كتابخانه افتتاح شود. نخستبنا بود روز نيمه شعبان (سالگرد تاسيس كتابخانه) كتابخانه رسما افتتاح شود، اما در آن روز با ميمنت، درد پاى ايشان مانع از افتتاح آن شد و به ناچار به روز جمعه هفتم ماه شوال موكول شد. مقدمات جشن فراهم گرديده از علما و فضلا دعوت به عمل آمد كه در مراسم افتتاح شركت كنند، ولى با كمال تاسف آن روز نيز مصادف با نخستين روز بيمارى معظم له شد، و همين بيمارى منجر به رحلت جانگداز آن پيشواى عظيم الشان شد.
ناچار براى اين كه هر چه زودتر كتابخانه مورد استفاده عموم قرار گيرد، در روز جمعه 27 شوال برابر با 25 فروردين 1340، مراسم بسيار سادهاى با حضور آيتالله زادگان ايشان، علما، اساتيد، فضلا و طلاب و نيز طبقات مختلف مردم برقرار شد. در حالى كه حضار به جاى جشن و سرور و لبخند و شادى، همه متاثر بودند، كتابخانه رسما افتتاح شد.
روزى كه بنا بود كتابخانه در حضور آيتاللهالعظمى بروجردى و به مناسبت ولادت حضرت امام زمان – ارواحناه فداه – افتتاح شود، دانشمند محترم آقاى شيخ احمد اثنىعشرى قمى (از فضلاى نامى حوزه علميه) قصيده زير را سرودند:
امروز جهان شور و نشاط دگرى داشت رخسار فلك، ديده زيبندهترى داشت
غم رفت و نشاط آمد و روز و شب گيتى روشن همه گرديد كه شمس و قمرى داشت
دل به سرهر بام به شوق تو پرافراشت جان سوخت زهجران تو تا بال و پرى داشت
آن مهدى موعود به حق منتظر ما كو در سر هر راه، دل منتظرى داشت
درياى وجود عرضه همى كرد به عالم در دامن خود بهتر از او گرگهرى داشت
افسانه سرايان همه رفتند و نهادند هركس كه به خاطر به جز از او، خبرى داشت
جمعى همه جان داده و برخى همه دل را بنمود نثار رهت، هركس هنرى داشت
در پاى تو افكند به شكرانه وصلت هركس كه به سوداى وصال تو، سرى داشت
شد رشك چمن فتنه گل، غيرت بستان هرخانه كه امروز به كوى تو، درى داشت
در سايه شمشير تو هر حادثه بنشست خاموش شد آن شعله كه برق خطرى داشت
امروز تويى نايب او آيت عظمى! زيرا كه چو تو، دادرس دادگرى داشت
خرم زتو شد يك سره بستان فقاهت از آن كه چو تو، رنج كش و رنجبرى داشت
شمشير وى اندر كف پر قدرتت امروز حقا كه نمايان شد و برق ظفرى داشت
تا بد به جهان سايهات اى شاخ برومند اين باغ زتو برگوبر بىشمرى داشت
علم و هنر از خاك بر افلاك رساندى ره بسپرد آن كس كه چو تو، راهبرى داشت
كردى تو به پا مكتبه در مسجد اعظم زآن دستبرومند كه هر لحظه برى داشت
در نيمه شعبان به رخ خلق گشودند باغى كه زهر شاخه، نويد ثمرى داشت
در سيصد و هشتاد پس از سال هزارم گلزار فضليت، گل شادابترى داشت
آقاى حاج شيخ عباس مصباحزاده (منجم معروف) نيز دو قصيده لطيف در باره افتتاح كتابخانه مسجد اعظم سروده بودند.
قصيده نخست را آقاى مصباحزاده شخصا در حضور آيتاللهالعظمى بروجردى خوانده و مورد تفقد ايشان قرار گرفتند.
قصيده دوم، تضمين يكى از غزلهاى معروف حافظ است كه بعد از رحلت آيتاللهالعظمى بروجردى در مراسم افتتاح كتابخانه، آقاى مصباحزاده در سالن كتابخانه قرائت نمودند و مورد تحسين همه حضار قرار گرفت.
اى كه رفتى و دل از ياد جمالت نرود كى برون از دل ما، فكر و خيالتبرود
نام تو كى به گذشت مه وسالتبرود «از سركوى تو هر كس به ملامتبرود»
«نرود كارش و آخر به خجالتبرود»
آيت الله بروجردى از دستشدى ليك مانده است زتو نام نكوى ابدى
كه تو در هر اثرى آيت علم و خردى «اى دليل دل گم گشته خدا را مددى»
«كه غريب ار نبرد ره به دلالتبرود»
كس به جاويد نمانده است در اين دارفنا هر كه آمد برود لاجرم از اين دنيا
همه كس را هروانند بدين ره اما «كاروانى كه بود بدرقهاش لطف خدا»
«به تجمل بنشيند به جلالتبرود»
اين كتب خانه كه تاسيس نمودى چه نكوست نظرت اى پدر ما به يقين در پى اوست
طالب علم از اين مخزن حق دانش جوست «سالك از نور هدايتببرد راه به دوست»
«كه به جايى نرسد گر به ضلالتبرود»
افتتاحش به نظر داشتى و رشته گسست ليك فرزند تو اين رشته بگسسته ببست
افتتاحش بنمود و دلت آورد به دست «حكم مستورى و مستى همه برخاتمت است»
«كس ندانست كه آخر به چه حالتبرود»
«حافظ از چشمه حكمتبه كف آور جامى» و آنگه از مهر تو «در محفل ما» نه گامى
بشنو مصرع آخر ز غزل الهامى پى تاريخ ز «مصباح» اديب نامى
«بو كه از لوح دلت ريب جهالتبرود»
مصرع آخر تاريخ بناى كتابخانه (1380) است.
با توجه به اين كه اين كتابخانه، چهل سال پيش بنا شده و شرايط آن روز متفاوت و تعداد مراجعان محدود بوده، لذا هماكنون با مشكلات عمدهاى از جهت كم بودن مكان براى كتابها و هم براى مراجعان مواجه هستيم. تمام ظرفيتبراى قفسهبندى تكميل شده است. سالنهاى مطالعه بيش از گنجايش عضوگيرى كرده است. همچنين چون كتابخانه در مركز شهر واقع شده (البته از يك جهتخوب است) اما آلودگى هوا، صداى وسايط نقليه و تردد عابرين، اثر نامطلوبى براى كتابخانه دارد، هر چند اخيرا اقداماتى براى تهويه مخزن كتب خطى انجام گرفته، اما هنوز از جهتسيستمهاى حفاظتى و آفت زدايى به وضع مطلوب نرسيدهايم. يكى از اقدامات لازم، تهيه ميكروفيلم از كتب خطى نفيس است.
در حال حاضر اين كتابخانه، 4174 جلد كتاب خطى دارد كه فهرست آنها در سه مرحله تهيه شده است:
1. فهرست اوليه به وسيله آقايان حجج اسلام شيخ عبدالغنى مهدوى صفت، ميرزا حسن آشتيانى، آقا سيدحسن مدرسى طباطبايى و آقاى حاج محمد رمضانى صورت گرفته است. آقاى رمضانى در اول نسخه هايى كه به كتابخانه اهداه شده يادداشتهاى نسخهشناسى داشتند كه به وسيله حاج آقا مهدوى با خط زيبا و چشم نوازشان به صورت فهرست در دفترهاى رحلى در آمده است.
2. فهرست دوم توسط حضرت آيت الله استادى در سال 1365 شمسى در يك جلد تهيه شده و به چاپ رسيده است كه سالها مورد استفاده دوستداران كتاب و اهل تحقيق و مؤسسات تحقيقاتى بوده است.
3. و بالاخره فهرستسوم كه فهرست نهايى كتب خطى خواهد بود توسط اين جانب و حجةالاسلام طيار مراغى در سال 1379 شمسى با استفاده از فهرستحضرت آيت الله استادى استخراج و تهيه شده است كه بايد در چند جلد چاپ شود.
شايان ذكر است كه در حدود دويست جلد نيز كه بيش از تعداد فهرستشده توسط آيت الله استادى مىباشد و به عنوان اوراق پراكنده و غير قابل استفاده در انبار باقى مانده بود كه توسط آقاى على خليلى تبريزى بازسازى، تنظيم و فهرستشده است.
كتابخانه در حدود سه هزار نفر عضو پذيرفته است و براى آنها كارت صادر شده است. مراجعه روزانه به كتابخانه سيصد تا چهارصد نفر مىباشد.
در طول سال جز تعطيلات رسمى، كتابخانه باز و آماده خدمات رسانى به محققان است. هر روز صبحها از ساعت 30/7 تا 30/13، و عصرها از ساعت 15 تا 21 باز مىباشد.
شرح حال دو تن از بانيان و اهدا كنندگان
اوليه كتابخانه مسجد اعظم
كتابخانه مسجد اعظم يكى از آثار ارزشمند و با بركت آيتاللهالعظمى بروجردى مىباشد. اين كتابخانه مهم در كنار مسجد اعظم بنا شده است.
كتابهاى اوليه آن توسط آيتاللهالعظمى بروجردى اهدا شد. پس از ايشان سنتحسنه اهداى كتاب ادامه داشته و دارد. از جمله اهدا كنندگان فرهنگ دوست و شيفته، مىتوان به آيتالله فريد اراكى، آيتالله حاج آقامحمد مقدس اصفهانى اشاره كرد. در اين جا به اجمال به شرح حال و خدمات اين دو بزرگوار مىپردازيم.