مرحوم آیةاللّه العظمی بروجردی ـ أعلی اللّه مقامه ـ انسانی محقق و مدقّق در رشتههای مختلف علوم بود. تحقیقات او در اصول را میتوان از تقریرات اصول ایشان و از جمله آن مباحثی كه از ایام توقف آن بزرگوار در بروجرد به یادگار مانده و به قلم مرحوم آیةاللّه شیخ بهاء الدّین حجّتی ـ رضوان اللّه علیه ـ نگاشته شده است استفاده كرد. این جانب كه مقداری از مباحث الفاظ ایشان را ـ به مناسبت بحث اصولییی كه داشتم ـ میدیدم، دقتها و ظرافتها و ابداعات عالی ذهنی آن رجل عظیم علمی را در خلال این مباحث، كاملاً لمس میكردم و گاهی حالت هیجان و اِعجاب انگیزی دست میداد.
چنان كه تحقیقات آن بزرگمرد در فقه را میتوان از درسهای ایشان درباره صلات، صلات جمعه، صلات مسافر، خمس و قضا به صورت چاپ شده یا مخطوط باقی مانده مشاهده كرد. و به حق كه مباحث فقهی ایشان برای فقها راهگشا بوده و احتیاطات ایشان یادآور نكات ومطالبی قابل توجّه است. و آن چه برای این جانب مشاهده و محسوس شد این بود كه برای بحث قضا نوشتههای یكی از بزرگان و محققان كه درسهای قضای ایشان را تقریر كرده بود گرفته و مطالعه كردم، حقاً كه در عین اختصار و وجازات، بسیار عمیق و ارزشمند و حاوی نكات و مطالبی بود كه جنبه ابداع و ابتكار داشت.
شگفتانگیز آن كه در فنّ درایة الحدیث و معرفت روات و رجال حدیث نیز تحقیقاتی شایان استفاده داشت كه پیش از این با قسمتهای متفرّقی از آن بحثها كه در خلال مباحث فقهی خود بیان داشتند برخورد میكردیم؛ ولی اخیراً به صورت كتابهای مدوّن در آمد.
تسلّط این بزرگ مجتهد كم نظیر، برحالات راویان و اینكه فلان راوی مثلاً نمیتواند از امام صادق (ع) بی واسطه نقل كند مگر به نحو ارسال، و فلان راوی چند روایت در ابواب فقهی دارد و تقسیمبندی همه روات و رجال اخبار به طبقات مختلف وگوناگون ونقل هر طبقهای از طبقه ما قبل خود نه ازطبقه بعدی و یا از طبقه فوق ما قبل خود همه این مطالب و ظرایف را به بهترین شكلی تحقیق وتنظیم فرموده است.
از باب نمونه: رسالهای مختصر از آن بزرگوار به نام الأحادیث المقلوبة وجواباتها چاپ شده، موضوع این رساله مختصر و نفیس، ده سؤال است كه راجع به معنای ده حدیث میباشد و در هر سؤالی از این سؤالات و از این روایات، قلب و جا به جایی و تصحیف و تغییرهایی در سلسله سند واقع شده اسم یكی از روات سلسله سند مثلاً با اسم پدرش جا به جا شده و امثال این تغییرات و تصحیفات زیاد دارد.
مرحوم آیةاللّه العظمی بروجردی در جواب هر یك جدا جدا اوّلاً، به ذكر اشكالات سند و تصحیفات و اغلاط واقع در آن پرداخته و سپس در مقام تبیین معانی آن بر آمدهاند.
مثلاً، راجع به حدیثِ اوّل، نُه مطلب را پیرامون سند آن ذكر كردهاندكه هركدام اشكال جداگانهای در باب سند حدیث به نحو مذكور در كلام راوی است.
و در جواب از حدیث دوم، ده اشكال را راجع به سند ذكر فرموده و بعد معنای آن را بیان كردهاند.
و در پاسخ از حدیث سوم هفت مطلب را به عنوان اشكال برسَنَد به نحو مذكور ذكر فرمودهاند.
و در جواب از حدیث چهارم هفت اشكال سندی و درباره حدیث پنجم هشت اشكال، و راجع به سؤال ششم كه آیا جمله «العلم علمان علم الأدیان و علم الأبدان» حدیث مروی است یا نه؟ صریح فرمودهاند: «من این كلام را در هیچ مصدری نیافتم و از شیخ بهائی نقل شده كه از بعضی از عامّه نقل كرده؛ لكن خود او این را از موضوعات و احادیث ساختگی شمرده است …». و راجع به حدیثی كه در سؤال هفتم جواب داده، پنج اشكال بر سند آن وارد فرموده است.
و به هنگام جواب دادن از سؤال هشتم چهار ایراد سندی بر روایت به نحو منقول در سؤال وارد نمودهاند.
و در پاسخ از سؤال نُهم هفت نكته را در مقام ایراد برسند روایت ذكر فرموده است و بالأخره پیرامون جواب از روایت دهم، هفت اشكال از جهت سند وارد كردهاند.
عجیب این است كه كلّ این سؤالات راجع به معانی و مفاهیم آن روایات واحادیث بوده و در كلام سائل هیچ گونه پرسشی راجع به سند آنها نیست و جریان طبیعی جواب این بوده كه آنچه راجع به معانی است ذكر بكنند و بگذرند و اصلاً به ذهنشان نیاید كه در سند گیر و اشكالی هست.
از اینجا استظهار میشود كه به مجرّد اینكه نامه سؤال را باز كرده و هر حدیثی را با سند دست خورده آن مشاهده كردهاند در اثر احاطه به علم رجال و شناخت بالایی كه نسبت به راویان و سلسله روات و طبقهبندی آنها داشتهاند همانجا متوجّه اشكالات عدیده نسبت به سند هر یك از آن احادیث شدهاند و در مقام جواب به ذكر آنها مبادرت ورزیدهاند. قابل ذكر است كه آنچنان كه در مقدّمه آن كتاب كم حجم و پر فایده به قلم محققانه آقای سید محمد رضا حسینی جلالی آمده ایشان از مرحوم علاّمه محقق سید محمد صادق بحرالعلوم نقل كردهاند كه این سؤالات را عدّهای از علما و اهل خبره پس از ارتحال مرحوم آیةاللّه اصفهانی طرح كرده بودند و عمداً سلسله سند هر یك از این روایات را بدینگونه به هم ریخته و جا به جایی، تغییر، تحریف وغلط را در سند اعمال كرده بودند و برای عدّهای از اعاظمی كه بعد از وفات مرحوم آیةاللّه العظمی آقای سید ابوالحسن اصفهانی به عنوان مرجعیت از آنها اسم برده میشد و مورد اشاره بودند، فرستاده بودند تا از رهگذر غلط اندازی، اعلم را پیدا كنند وچون میبینند مرحوم آیةاللّه العظمی بروجردی به زودی پاسخ از ده سؤال را با آن همه اتقان و استحكام و تحقیق داده بودند، از این رو این آقایان بدون توقف و تردد اعلمیت آن بزرگمرد را اعلان كرده بودند.